9 MẢNH ĐỜI HUY HOÀNG CỦA ATHENS CỔ ĐẠI - NƠI KHAI SINH RA NỀN DÂN CHỦ ĐƯƠNG THỜI

Với tư cách là một tác gia, một nhà tư tưởng, một nhà sử học thuộc thế hệ xuất sắc nhất của Hy Lạp và La Mã lúc bấy giờ (bên cạnh Herodotus và Thucydides), Plutarch đã cho ra đời những tác phẩm nổi tiếng, và trong đó nổi bật nhất là "𝑃𝑎𝑟𝑎𝑙𝑙𝑒𝑙 𝐿𝑖𝑣𝑒𝑠" (tạm dịch: "Những cuộc đời song hành") - một tác phẩm thuật lại quá khứ của Athens và Roma cổ đại, bằng cách ghép cặp và so sánh cuộc đời của từng cặp người con của Hy Lạp và La Mã, chằng hạn như so sánh giữa Alexander Đại đế và Julius Caesar.

"Sự hưng thịnh và suy tàn của Athens" (tên tiếng Anh: "The Rise and Fall of Athens: Nine Greeks Lives") là tác phẩm được tác giả Ian Scott - Kilvert chọn dịch từ tác 𝑃𝑎𝑟𝑎𝑙𝑙𝑒𝑙 𝐿𝑖𝑣𝑒𝑠, kể về chín nhân vật nổi bật trong lịch sử Hy Lạp cổ đại, bao gồm Theseus, Solon, Themistocles, Aristides, Cimon, Pericles, Nicias, Alcibiades và Lysander.

Điều tách biệt Plutarch với những nhà sử học khác chính là "thói quen nhìn mọi biến cố từ góc độ cá nhân" của ông:

"Mục đích của ông là làm nổi bật kiểu mẫu đạo đức trong sự nghiệp của nhân vật, quá trình đi từ phẩm hạnh tới đồi bại (Theseus) hay trái lại (Cimon), vì ông tin rằng một người không thể bất biến về đức hạnh, và rằng nếu anh ta không tiến tới ắt sẽ thoái lui." Đây vừa là điểm mạnh, vừa là điểm yếu của Plutarch. "Ông có khuynh hướng mô tả đường lối của các chính khách đơn giản từ góc độ nhân phẩm của họ, và thẩm định hạnh kiểm chốn quan trường theo những tiêu chuẩn đạo đức của đời sống cá nhân. Ông quên rằng một chính khách rất thường hay phải đối mặt với một sự xung đột giữa những lợi ích đối nghịch hơn là một lựa chọn thẳng tưng giữa đúng và sai... Mặt khác, chính sự quan tâm vô hạn đến tính cách cá nhân này đã khiến 𝑃𝑎𝑟𝑎𝑙𝑙𝑒𝑙 𝐿𝑖𝑣𝑒𝑠 mãi mãi được yêu chuộng từ đời này qua đời khác."

Chín nhân vật được nhắc đến trong "Sự hưng thịnh và suy tàn của Athens" đều là trung tâm của nhiều câu chuyện, có những chuyện được xác thực, có những chuyện là hoang đường. Chính Plutarch cũng nhận biết rất rõ điều này: "... khi viết 𝑃𝑎𝑟𝑎𝑙𝑙𝑒𝑙 𝐿𝑖𝑣𝑒𝑠, tôi đã đi qua hết những thời kỳ mà ở đó Các lý thuyết có thể được kiểm chứng bằng lý lẽ, hay những nơi mà lịch sử có thể lưu lại một căn cứ khả tín trên thực tế, tôi rất có thể nói gương họ để nói về những thời đại xa xôi hơn rằng, "Nằm bên kia ranh giới này là những điều kỳ diệu và hoang đường, lãnh địa của các nhà thơ và tác giả lãng mạn, nơi không có gì xác thực hay đáng tin."

Nhân vật đầu tiên được Plutarch nhắc đến là Theseus - người sáng lập thành Athens. Theseus là một người anh hùng trong thần thoại Hy Lạp cổ đại, người đã đến Athens để gặp người cha đã sinh ra mình là Aegeus, đúng vào thời điểm vua Minos xứ Crete yêu cầu người dân Athens cứ mỗi chín năm lại phải cống nạp bảy người con trai, bảy người con gái. Nếu không thực hiện cống nạp, Athens sẽ phải chịu lời nguyền: mùa màng không thuận lợi, thiên tai đến liên miên, cây cỏ không thể đơm hoa kết trái. Tuy vậy, Minos đối xử với những thanh niên này rất tàn nhẫn: Nhốt họ vào Mê Cung nơi có Quỷ Đầu Trâu Minotaur lộng hành, rồi bỏ mặc họ ở đó. Nhiều người bị Quỷ Đầu Trâu giết hại, số khác thì lạc lối và chết vì kiệt sức trong Mê Cung. Bằng cách tiêu diệt Minotaur, Theseus đã chấm dứt được tục lệ cống nạp này. Ông trở về Athens với tư cách một anh hùng được hoan nghênh và chào đón.

Theseus đã gây dựng Athens bằng cách tạo nên các nghi lễ, đúc tiền xu, kết nối các lãnh thổ, tấn công tộc người Amazon và lập ra các đại hội thể thao. Tuy vậy, khi về già, người anh hùng này bắt đầu có dấu hiệu sa ngã. Khi 50 tuổi, Theseus đã bắt cóc nàng Helen xinh đẹp của thành Troy, lúc đó còn chưa đến tuổi kết hôn, và từ chối trao trả nàng cho hai anh trai là Castor và Pollux, khiến họ nổi giận bắt cóc ông và đánh chiếm Aphidnae. Khi quay về Athens, Theseus cảm thấy khó khăn khi giành lại vị trí người đứng đầu của mình, và đã cố ý đạt được ý đồ bằng thói mị dân và vũ lực. Cuối cùng ông đã chết khi rơi xuống một vách đá nhưng chẳng mấy ai chú ý đến cái chết của ông lúc đó.

Tiếp theo, Plutarch đã nói về Solon - một trong bảy nhà hiền triết Hy Lạp, người đã cải cách hệ thống lập pháp của Athens. Trong thời đại của ông ông Athens đang rơi vào những trận cãi vã liên miên, xung đột chính trị và và đỉnh điểm sự bất bình đẳng giữa người giàu và người nghèo. Tất cả dân thường đều mang công mắc nợ một thiểu số giàu có. Họ hoặc là canh tác trên đất của người giàu và nộp một phần sáu hoa lợi, hoặc đem chính bản thân cùng vợ và con cái lấy làm vật thế chấp lấy tiền, và có thể bị chủ nợ bắt giữ. Cứ như vậy nhiều người nhận thấy mình và gia đình đang trở thành những nô lệ phải chịu phận nô dịch cả đời. Trong hoàn cảnh đó, phần đông, bao gồm những người can đảm nhất, đã cùng nhau chọn ra một người lãnh đạo họ có thể tin tưởng. Họ nhận thấy Solon, hơn bất kỳ ai khác, "không dính dáng gì đến những trò bóp nặng của người giàu cũng như tình cảnh thiếu thốn của kẻ nghèo, và sau cùng họ bền khuẩn này ông đứng ra hòa giải các bất đồng."

Solon đã tiến hành "giải nhiệm" - xóa sạch mọi khoản nợ hiện tại và trong tương lai, và không ai được phép thừa nhận bản thân con nợ là vật bảo đảm. Ông còn tiến hành nhiều cải cách khác về chính trị và kinh tế. Solon đã bỏ đi sau đó, vì ông không muốn mình trở thành một bạo chúa, và ông bắt những người dân Athens phải hứa psẽ giữ nguyên Hệ thống mà ông đã lập ra trong ít nhất 10 năm. Tuy vậy, Athens chỉ có thể tiếp tục hệ thống ấy trong 5 năm, sau đó, họ chứng kiến sự nổi dậy của Persistratos, và khi con trai ông ta - Hippias trở thành người đứng đầu Athens, một thời kỳ kinh hoàng bắt đầu.

Nhân vật thứ ba là Themistocles - một thống soái hải quân vừa xuất chúng, vừa độc đoán. Ngay từ nhỏ, ông đã bị xâm chiếm bởi khát khao giành được vị trí lãnh đạo trong nhà nước. Ông là người duy nhất có can đảm đứng ra trước dân chúng để đề nghị rằng lợi tức từ những mỏ bạc tại Laurium, mà người dân Athens có thói quen ân chia với nhau, nên được dành để tài trợ việc đóng chiến thuyền. Ông nói rằng, "quân đội của họ không đương cự nổi thậm chí là với nước lân bang gần nhất, người Boeotia, nhưng với sức mạnh chỉ huy thủy đội của mình, họ chẳng những có thể đánh đuổi lũ rợ, mà còn trở thành bá chủ toàn cõi Hy Lạp."

Nhân vật thứ tư - đối thủ của Themistocles, Aristides, là một sự đối lập nhân cách hoàn toàn. Người anh hùng Platea này không hề có hứng thú với tham vọng và quyền lực, và nhất mực tôn sùng công lý. Tuy nghèo khó, ông đã được người dân Athens đặt biệt danh "Aristides Người Công Minh" (Aristides the Just). Tuy vậy, người dân Athens vẫn không thể không tìm thấy lý do để đầy đọa Aristides.

Cimon - người thành lập đế chế hải quân Athens, một người rất mực ngưỡng mộ những chiến binh Sparta, là nhân vật thứ năm trong tác phẩm của Plutarch. Cimon là nhà vô địch trong tầng lớp quý tộc. Ông hào phóng và hay làm từ thiện đến một mức độ có thể gọi là xa hoa. Ông được Plutarch ca ngợi, từ việc giữ cho quân Sparta không thể đánh chiếm Athens, cho đến việc mang đến cho Athens một thời kỳ bình yên hòa bình.

Pericles - nhân vật thứ sáu, là người chịu trách nhiệm cho những công trình phòng thủ nổi tiếng nhất của Athens cổ đại. Plutarch rõ ràng rất kinh ngạc trước sự hùng vĩ của những những công trình công cộng mà Pericles kiến tạo. Nhưng Pericles không phải là một nhà lãnh đạo hoàn hảo. Ông gây xung đột với những đồng minh của Athens bằng cách bắt họ cống nạp định kỳ, và không thực sự đưa ra bất kỳ kế sách nào làm chậm chân quân đội Sparta đang lăm le bờ cõi.

Nicias - người được nhớ đến với việc đúc những đồng drachma bằng bạc, là nhân vật thứ bảy được kể đến. Xét về sự quý phái hay dòng dõi quý tộc, Nicias là tiền bối của Pericles ở Athens. Tuy vậy, của đời Nicias là một chuỗi đằng đẵng sự thống khổ và sùng tín. Quá khứ về Nicias mở đâu một cách khá suôn sẻ, hết chiến thắng này đến chiến thắng khác. Tuy vậy, khi Nicias mong muốn có thể kết thúc sự bế tác của Athens trong chiến tranh Peloponnesian, nhưng ông lại bị chỉ định làm chỉ huy của những cuộc viễn chinh ông không hề mong muốn. Cuối cùng, vì mê tín dị đoan, tin vào bói toán, ông đã thất bại trong cuộc chiến xâm lược Sicily, và bị đem ra hành quyết.

Alcibiades - nhân vật thứ tám - là một nhà chiến lược và thống lĩnh với tài năng hơn người, nhưng ông cũng đã gây ra những bất hòa khiến Athens đại bại trong chiến tranh Peloponnesian. Ông được miêu tả là một người sở hữu sắc đẹp xuất chúng. "Chẳng bao lâu sau, nhiều người hâm mộ có địa vị cao đã vây quanh và theo đuổi Alcibiades. Hầu hết bọn họ đơn giản bị quyến rũ bởi vẻ đẹp trẻ trung người người của ông và ve vãn ông vì lý do này." (p.323) Nhưng Alcibiades coi thường và đối xử tàn nhẫn với gần như tất cả tình nhân của mình, trừ Socrates. "Cho dù ngay từ ban đầu ông đã luôn được bạn bè o bế lấy lòng, chỉ chăm chăm nói những điều lấy lòng ông và bịt tai ông trước bất kỳ lời khuyên giải hai phép tắc, song nhờ đạo hạnh bẩm sinh, ông đã nhận ra giá trị của Socrates, gắn bó với ông ta, và cự tuyệt những người tình giàu có và nổi tiếng." Alcibiades được mệnh danh là một "con tắc kè hoa" trong lĩnh vực chính trị, vì ông đã lần lượt bắt tay với nào là người Athens, rồi đến quân đội Sparta, thậm chí cả đế chế Ba Tư đang đứng ngoài cuộc chiến Peloponnesian lúc đó, với mục đích trục lợi. Nhiều người cho rằng, với một thống lĩnh "ba mang" như Alcibiades lúc ấy, chẳng lấy làm lạ gì khi Athens lại thất thủ.

Lysander - nhân vật cuối cùng được nhắc tới, không phải là một người Athens, mà là một thống lĩnh của quân đội Sparta, một nhân vật lịch sử bị nhiều người thù ghét. Sinh ra trong nghèo khó, và khi qua đời cũng chẳng khá khẩm hơn. Tuy thuộc dòng dõi hậu duệ của Hercules, ông ta bị người đương thời chỉ trích là không xứng đáng. Lysander chẳng những đã làm suy tàn Athens, phá hủy nền dân chủ tiên tiến của thành phố thời đó, mà còn chẳng làm dân tộc của mình giàu có hơn là bao. Ông ta không chỉ tàn nhẫn và khắc nghiệt với các tù binh của mình, mà còn thống trị dân tộc của mình với nhiều mánh khóe và trò lừa đảo. Tuy rằng chiếm lĩnh được Athens, Lysander đã mang về cho dân tộc của mình quá nhiều kẻ thù, và Sparta đã bị tiêu diệt chỉ trong vòng một thế hệ sau đó.

"Sự hưng thịnh và suy tàn của Athens" là một tác phẩm thú vị, không chỉ vì giá trị lịch sử của nó, mà còn về phong cách tường thuật lích sử rất đỗi sống động của Plutarch. Lịch sử của ông như một thiên tiểu thuyết, với những diễn biến tâm lý của các nhân vật, những băn khoăn, tham vọng của người phàm trần, những quyết đoán, tài lược hơn người của các thống lĩnh cổ xưa. Bên cạnh việc là một người kể chuyện tài hoa. Plutarch cũng là một nhà sử học công tâm vì việc kiệt kê đầy đủ những dị bản khác nhau của cùng một câu chuyện. Plutarch đã mang đến cho người đọc vốn hiểu biết phong phú cũng những xúc cảm thăng trầm khi chứng kiến dòng lịch sử từ lúc hưng thịnh đến suy tàn của Athens.

-Omega Plus-