Adam Smith và “Sự Thịnh Vượng của Các Quốc Gia”: Nền tảng tri thức của kinh tế học hiện đại
Bích Ngọc
Thứ Sáu,
31/10/2025
15 phút đọc
Nội dung bài viết
Phải thú thực, khi mình lần đầu cầm trên tay cuốn "Sự thịnh vượng của các quốc gia", mình đã có chút hoài nghi. Một cuốn sách dày cộp viết từ năm 1776, khi thế giới còn chưa biết đến điện hay internet, thì có thể nói gì với chúng ta ngày nay? Nhưng mình đương nhiên đã lầm. Đây không phải là một bài giảng kinh tế khô khan. Đối với mình, đây là một bản giải phóng tư tưởng, một lập luận làm thay đổi tận gốc rễ cách chúng ta hiểu về sự vận hành của xã hội.
Adam Smith không chỉ viết một cuốn sách; ông ấy đã trao cho ta một lăng kính hoàn toàn mới để nhìn vào mọi thứ, từ cái bánh mì ta ăn mỗi sáng đến các chính sách vĩ mô của chính phủ.
Khởi đầu bằng... cái đinh ghim và sự thật về "lợi ích cá nhân"
Điều làm mình ấn tượng sâu sắc nhất chính là sự khởi đầu của Smith. Ông không bắt đầu bằng vàng bạc, kho báu, hay các vị vua—những thứ mà người ta thời đó (chủ nghĩa trọng thương) coi là của cải. Ông bắt đầu bằng một ví dụ tầm thường đến ngạc nhiên: một xưởng làm đinh ghim.
Khái niệm "Phân công lao động" (Division of Labor) của ông, qua ví dụ này, thực sự làm mình bừng tỉnh. Ông chỉ ra rằng một người thợ không chuyên làm cả ngày không xong một cái đinh. Nhưng mười người, mỗi người chỉ làm một công đoạn nhỏ, có thể tạo ra hàng chục nghìn cái đinh. Đối với mình, đây chính là "Big Bang" của năng suất hiện đại. Sự giàu có không phải là tích trữ vàng, mà là khả năng sản xuất nhiều hơn.
Nhưng rồi Smith đặt ra câu hỏi then chốt: Điều gì thúc đẩy sự phân công phức tạp này? Câu trả lời của ông đã trở thành bất hủ, và có lẽ là điều khiến mình trăn trở nhất: động lực tư lợi (self-interest).
"Không phải từ lòng nhân từ của người bán thịt, người nấu bia, hay người làm bánh mì mà chúng ta có được bữa tối, mà là từ sự quan tâm của họ đến lợi ích của chính mình."
Câu nói này, ban đầu, khiến mình có chút khó chịu. Nó có vẻ quá trần trụi, thậm chí là ích kỷ. Nhưng khi đọc tiếp, tôi nhận ra điểm thiên tài của Smith. Ông không cổ xúy cho sự ích kỷ. Ông chỉ đơn giản là thừa nhận một sự thật về con người.
Và đây là điều kỳ diệu: ông chỉ ra rằng trong một hệ thống thị trường tự do, khi mỗi người chúng ta nỗ lực theo đuổi lợi ích của riêng mình (làm ra chiếc bánh mì ngon nhất để bán được hàng), chúng ta vô tình thúc đẩy lợi ích của cả xã hội. Cơ chế mà ông gọi là "Bàn tay Vô hình" (Invisible Hand) không phải là phép thuật. Đối với mình, đó là sự thừa nhận rằng chúng ta không cần phải là thánh nhân để xã hội thịnh vượng. Chúng ta chỉ cần một hệ thống—một "luật chơi"—cho phép hàng triệu lợi ích cá nhân đó hài hòa với nhau.
Đập tan lầm tưởng: Smith không phải là người "ghét bỏ" chính phủ
Rất nhiều người, và cả mình trước đây, thường lầm tưởng Adam Smith là người muốn "xóa sổ" nhà nước, để thị trường tự do tuyệt đối. Nhưng khi đọc kỹ, mình nhận ra ông thực tế và tinh tế hơn nhiều.
Ông thực sự căm ghét sự can thiệp thiếu hiệu quả của nhà nước thời đó—các quy định độc quyền, các khoản trợ cấp, các rào cản thương mại (chủ nghĩa trọng thương) mà thực chất chỉ làm giàu cho một nhóm lợi ích thân hữu và làm hại người tiêu dùng.
Tuy nhiên, ông cũng chỉ ra rất rõ ràng rằng thị trường không thể tự tồn tại trong chân không. Chúng ta cần nhà nước, nhưng là một nhà nước thông minh, làm 3 việc thiết yếu:
Bảo vệ đất nước khỏi xâm lược.
Thực thi công lý (bảo vệ quyền sở hữu, hợp đồng).
Cung cấp những công trình công cộng (như đường sá, cầu cống, giáo dục) mà tư nhân không có động lực để làm.
Đối với mình, Smith không phải là người cổ xúy cho chủ nghĩa tư bản "rừng rú". Ông là người đầu tiên vạch ra một khế ước xã hội hợp lý: hãy để thị trường tự do sáng tạo, và hãy để nhà nước làm trọng tài công minh, thiết lập luật chơi và cung cấp nền tảng cho cuộc chơi đó.
Lời nhắn gửi cho thế kỷ 21
Nhưng thông điệp cấp bách nhất của Smith, ít nhất là với mình, chính là lời kêu gọi về Tự do Thương mại. Trong một thế giới mà mình vẫn nghe thấy hàng ngày những khẩu hiệu bảo hộ, những lời đe dọa áp thuế để "bảo vệ việc làm trong nước", những lập luận của Smith vẫn còn nguyên giá trị.
Ông chỉ ra một sự thật đơn giản đến không ngờ: Logic của phân công lao động không chỉ đúng trong một nhà máy, nó đúng trên toàn thế giới. Nếu một quốc gia khác có thể làm ra một sản phẩm tốt hơn và rẻ hơn, thì việc chúng ta cố tự làm lấy mọi thứ là một sự lãng phí nguồn lực khủng khiếp. Hãy cứ mua của họ, và tập trung nguồn lực của chúng ta vào thứ chúng ta làm tốt nhất.
Đóng cuốn sách lại, mình nhận ra "Sự thịnh vượng của các quốc gia" không phải là một cuốn sách giáo khoa về tiền. Nó là một cuốn sách triết học về tự do của con người. Nó giúp mình giải mã lý do tại sao một số quốc gia giàu có trong khi những quốc gia khác—dù có thể giàu tài nguyên-vẫn chìm trong nghèo đói.
Cá nhân mình nghĩ, trong một thời đại đầy biến động, khi chúng ta dễ bị cám dỗ bởi những lời hứa "can thiệp" của nhà nước hay những khẩu hiệu dân túy, việc đọc lại Adam Smith không phải là để hoài cổ. Đó là để nhắc nhở bản thân về những nguyên tắc cơ bản, và đôi khi phũ phàng, đã thực sự tạo nên sự thịnh vượng.
- Trang Lam -
