Câu chuyện về Nhật Bản qua lời kể của Jared Diamond

Đây là phần review hai chương mà tác giả Jared Diamond viết về Nhật Bản!

KHỞI NGUYÊN CỦA NƯỚC NHẬT HIỆN ĐẠI

Trước thời Minh Trị Duy Tân, nước Nhật được cai trị bởi một nhà độc tài quân sự cha truyền con nối, gọi là shogun (Tướng quân). Hoàng đế chỉ ngồi làm vì chứ không có thực quyền. Nhũng shogun dòng tộc Tokugawa duy trì quyền lực được 250 năm. Nhật Bản năm 1853 là một xã hội phần tầng phong kiến, phân biệt giai cấp nặng nề. Với những ai đã lỡ sinh ra ở tầng lớp dưới thì mãi mãi chỉ ở tầng lớp dưới mà thôi. Cả thời gian dài cai trị này nước Nhật gần như đóng cửa với thế giới bên ngoài trừ một ít giao thương với Hà Lan.

Ngày 8/7/1853 phó đô đốc Matthew Perry cùng hạm đội 4 tàu chiến đã cập vào Vịnh Edo. Vị khách này khước từ lệnh rời đi của Nhật, mang theo lá thư của tổng thống Mỹ Millar Fillmore với tuyên bố mong muốn nhận được thư phúc đáp khi trở lại vào năm sau. Khi quay trở lại vào ngày 13/2/1854 với một hạm đội 9 tàu chiến, hiệp định đầu tiên của Nhật Bản với nước phương Tây đầu tiên được ký. Nhật đồng ý mở hai cảng biển làm chỗ trú cho tàu Mỹ, chấp nhận có một lãnh sự Mỹ, đồng ý đối xử nhân đạo đối với thuỷ thủ Mỹ đắm tàu. Nhanh chóng sau đó các hải quân Anh, Nga và Hà Lan có được các hiệp ước tương tự với Nhật. Năm 1858 người lãnh sự Mỹ mới ở Nhật thương thảo một hiệp ước mở rộng giao thương và lần lượt Anh, Pháp, Nga, Hà Lan đạt được những thoả thuận tương tự. 

Người Nhật cho rằng đó là "những hiệp ước bất bình đẳng", sỉ nhục nước Nhật. Họ cho rằng Nhật Bản không xứng đáng để được ứng xử như các nước phương Tây với nhau. Chiến lược của Mạc phủ là câu giờ để có được kiến thức, công nghệ và sức mạnh quân sự từ phương Tây. Việc Mạc phủ ký các hiệp ước bất bình đẳng này tạo ra phản ứng dữ dội trong nước. Sự giận dữ những kẻ lăng nhục nước Nhật làm cho các samurai trẻ phẫn uất, họ theo đuổi mục tiêu tống xuất những kẻ ngoại quốc. Sau cái chết của shogun đời trươc vào năm 1866 và hoàng đế băng hà năm 1867. Ngày 3/1/1868 các daimyo tranh thủ chiếm cổng thành Cung điện ở Kyoto tuyên bố kết thúc chế độ Mạc phủ. Khởi đầu kỷ nguyên Minh Trị. Đây cũng chính là thời kỳ cuốn sách KHUYẾN HỌC của tác giả Fukuzawa Yukichi ra đời. Trong vòng 3 năm rưỡi chế độ phong kiến kéo dài hàng bao thế kỷ được xoá bỏ. Thiên hoàng vẫn là Thiên hoàng tuy nhiên không ở Kyoto nữa mà chuyển về Tokyo.

Phải mất 26 năm kể từ thời Minh Trị thì Nhật Bản mới có thể yêu cầu phương Tây sửa đổi những hiệp ước bất bình đẳng được. Thời Minh Trị là thời mà Nhật Bản vay mượn các hình mẫu của các nước Anh, Đức, Pháp, Mỹ ở quy mô lớn, có ý thức và có kế hoạch. Thậm chí khi chiến tranh Pháp - Phổ xảy ra năm 1870 Nhật gửi người sang để xem người châu Âu đánh nhau như thế nào. 

Giáo dục theo mô hình phương Tây mang đặc trưng Nhật Bản: dạy cho người Nhật thành những công dân trung thành yêu nước, tôn kính Thiên hoàng và thấm nhuần tư duy đoàn kết dân tộc. Việc tuyển dụng viên chức chính phủ dựa trên một kỳ thi kiểm tra kiến thức kiểu phương Tây thay vì kiểm tra kiến thức về học thuyết Khổng giáo. Mục đích của chính quyền thời Minh Trị là mô phỏng nhiều đặc điểm của phương Tây, nhưng cải biến cho phù hợp với hoàn cảnh Nhật Bản và vẫn giữ được bản sắc truyền thống Nhật Bản. Nhật Bản đã tăng cường sức mạnh quân sự và kinh tế, từ đó tăng cường sự đoàn kết trong nhân dân. Mặt khác họ đã được các nước phương Tây tôn trọng là điều mà họ đã từng mong muốn. Sau khi xây dựng được nền kỹ nghệ và củng cố lực lượng quân đội họ bắt đầu từng bước bành trướng ra hải ngoại. 

Năm 1894-1895 Nhật chiến thắng trong cuộc chiến tranh với Trung Hoa và thôn tính Đài Loan. Chiến tranh Nga - Nhật 1904-1905 là một phép thử và họ đã thất bại. Nhật thiết lập chế độ bảo hộ với Cao Ly năm 1905 và thôn tính năm 1910. Năm 1937 chiến tranh toàn diện với Trung Hoa. Thêm vào đó hai cuộc chiến tranh với Nga năm 1938 và 1939. Năm 1941 Nhật bất ngờ tấn công Mỹ, Anh và Hà Lan. Đến tháng 8/1945 Nhật chấp nhận đầu hàng Mỹ và các đồng minh. Ở thập niên 1930 và 1940 trong thời Minh Trị nhiều lãnh đạo quân sự Nhật ra nước ngoài. Họ nắm đươc chi tiết Trung Hoa, Mỹ, Đức và Nga cùng quân đội và hải quân của các nước này. Nhật Bản chỉ tấn công khi mà họ nghĩ rằng chắc chắn họ thành công. 

Từ việc bị nước ngoài đe doạ Nhật Bản đã xoá bỏ được chế độ phong kiến. Dựa vào những hình mẫu của phương Tây mà Nhật Bản đã phát triển cả kinh tế và quân sự. Rồi cũng như những nước phương Tây đó Nhật Bản trở thành đến quốc, trở thành phát xít. Chỉ đến lúc hai quả bom nguyên tử của Mỹ rơi xuống hai thành phố Hiroshima và Nagasaki thì một thời kỳ mới của Nhật Bản lại khởi đầu.

TƯƠNG LAI NÀO CHO NHẬT BẢN

Từ biến cố phải chấp nhận mở cửa, bị sỉ nhục, đối xử không công bằng đã mở ra một thời Minh Trị. Đưa Nhật Bản trở thành nước phát triển kinh tế và kỹ thuật quân sự. Những di chứng về chế độ phong kiến và những hậu quả từ việc xâm chiếm nước khác có ảnh hưởng đến tương lai của Nhật Bản hay không?

Nhật Bản là cường quốc kinh tế đứng thứ ba thế giới, chỉ mới bị Trung Quốc vượt trong thời gian mới đây. Nhật Bản là quốc gia cho vay hàng đầu thế giới, là nước có dự trữ ngoại hối cao thứ hai thế giới. Khác với Mỹ và Trung Quốc phải đầu tư một lượng tiền rất lớn vào quân sự thì khoản đầu tư này của Nhật Bản rất khiêm tốn không đáng kể. Điều này liên quan đến đến Hiến pháp năm 1947 do Mỹ áp đặt sau khi Nhật đầu hàng Mỹ và đồng minh.

Nhật Bản đang có những vấn đề rủi ro nào?

Đầu tiên đó là khoản nợ quốc gia khổng lồ khoảng hơn 11 ngàn tỷ đô la. Với GDP năm 2020 hơn 5 ngàn tỷ đô la thì khoản nợ công này hơn gấp đôi. Như vậy là họ cần dành toàn bộ GDP để trả nợ thì mất hơn hai năm mới trả hết. Rất may cho chính phủ Nhật không bị phá sản là tất cả khoản nợ này đến từ các cá nhân Nhật Bản, doann nghiệp Nhật Bản và ngân hàng Nhật Bản. Những chủ nợ này không làm khó chính phủ Nhật Bản. Như chúng ta đã biết thì Hy Lạp đã phá sản khi nợ công lớn hơn GDP một chút. Một phần rất lớn trong khoản vay này của Nhật Bản là của người Nhật già, đó là trái phiếu chính phủ và lương hưu. Một rắc rối là những người Nhật trẻ là những người phải trả khoản nợ thông qua thuế. Thật là không may mắn là số người Nhật trẻ ngày càng ít đi so với người Nhật già.

Rủi ro tiếp theo là phụ nữ. Theo luật pháp thì phụ nữ và nam giới Nhật Bản là bình đẳng. Thực tế từ khi sinh ra và lớn lên con gái và con trai được nuôi dưỡng và học hành như nhau. Nhưng sau một thời gian đi làm lập gia đình và sinh con thì số lượng phụ nữ tiếp tục đi làm rất ít. Như vậy là nguồn lực lao động sẽ giảm đi một lượng lớn đáng kể. Việc này vừa lãng phí nguồn lực vừa thiếu nguồn lực do dân số Nhật Bản ngày càng già.

Tỷ lệ sinh thấp và có chiều hướng giảm là một rủi ro tiếp theo. Hiện tại Nhật Bản có dân số vào khoảng 126 triệu, là một trong những nước có dân số đông trên thế giới. Do tuổi kết hôn trung bình hiện nay xấp xỉ 30 cho cả nam và nữ dẫn đến tỷ lệ sinh giảm. Với phụ nữ kết hôn và sinh con thì rất khó kiếm được một công việc hay giữ công việc mới. Điều này dẫn đến xu hướng sống độc thân của phụ nữ hiện đại. Hiện nay Nhật Bản có 23% dân số trên 65 tuổi và 6% trên 80. Theo dự tính đến năm 2050 con số trên sẽ là 40% và 16%. Khi đó người già trên 80 tuổi sẽ đông hơn số trẻ em dưới 14 tuổi và người già trên 65 sẽ đông gấp 3 lần số trẻ em đó. Mục tiêu đề ra của nước Nhật cố duy trì dân số 100 triệu thì có thể nhận ra là lực lượng lao động giảm nhiều đến như thế nào.

Nhật Bản không chào đón dân nhập cư. Tỷ lệ người nhập cư và con cái người nhập cư chiếm 28% ở Úc, 21% ở Canada, 16% ở Thuỵ điển hay 14% ở Mỹ thì ở Nhật chỉ 1,9%. Lượng người nhập cư lớn nhất ở Nhật lên đến vài triệu là những người Triều Tiên được đưa về làm nô lệ lao động trước chiến tranh thế giới lần thứ II. Người Nhật Bản được tự do di dân đi khắp thế giới, thậm chí ông Fujimori còn được làm cả tổng thống Peru cơ mà. Với chính sách hạn chế nhập cư của Nhật Bản cộng với dân số giảm và dân số già làm cho việc thiếu hụt lao động cả ở lực lượng trình độ cao lẫn lao động phổ thông. 

Thái độ của Nhật Bản đối với Trung Quốc và Triều Tiên trước và trong thế chiến thứ II. Từ năm 1937 Nhật Bản đã tiến hành một cuộc chiến tranh với Trung Quốc, quân đội Nhật đã giết hàng triệu người Trung Quốc, hàng trăm ngàn dân thường phải bỏ mạng ở Nam Kinh. Nhật thôn tính Triều Tiên từ năm 1910, bắt buộc trường học sử dụng tiếng Nhật thay vì tiếng Hàn trong 35 năm. Bắt đàn ông Triều Tiên làm nô dịch cho quân đội Nhật và phụ nữ thành nô lệ tình dục. Nhật Bản lại còn vướng tranh chấp với Trung Quốc và Hàn Quốc những đảo nhỏ không có người ở. Cả Trung Quốc và Hàn Quốc đều muốn phía Nhật Bản thừa nhận sai lầm và có lời xin lỗi chính thức vì những hành động của Nhật Bản trong quá khứ. Đó là một điều vô cùng khó khăn cho bất cứ ai làm thủ tướng Nhật Bản muốn thực hiện điều đó. 

Làm thế nào để Nhật Bản đối diện với những thách thức trên. Để giải quyết được tận gốc từng vấn để không chỉ là quyết tâm của nội các Chính phủ mà phải được sự đồng lòng của người dân như họ đã từng làm trong thời Minh Trị đưa nước Nhật trở thành hùng cường.

- Nguyen Anh Vu -