[Review] Lawrence xứ Ả Rập

Sa mạc phẳng lì và trống trải. Nhìn từ trên cao, đôi khi ta thấy được một đoàn người cưỡi lạc đà, thân hình lắc lư, phong thái từ tốn, đi chầm chậm mỏi mệt qua lòng chảo chết chóc, nơi sẽ hút cạn sự sống từ những kẻ lạc bước vào đây, cái nóng thiêu đốt như hỏa ngục, khiến da thịt dính bết vào áo và những xác chết sớm trương phình rồi trở nên bèo nhèo như thạch. Đó cũng chính là chiến trường trong Lawrence xứ Ả Rập, tác giả khảm lên trên đá một bức tranh cực kì lớn và phức tạp về đế chế Ottoman, quá rộng lớn để có thể kiểm soát những mâu thuẫn trong chính nó, trở thành một miếng bánh ngon lành được làm từ dầu mỏ dưới ánh nhìn của phe đế quốc đạo đức giả, trong một hoàn cảnh vô cùng loạn lạc của thế giới khiêu khích sự tái định hình địa chính trị sẽ còn tồn tại cho đến ngày nay.

Tác phẩm theo chân Lawrence, một chuyên gia khảo cổ đến từ Anh thuộc "phe Hiệp Ước", người đã hòa mình vào làn sóng xung đột tại đây, cùng với 3 nhân vật khác đứng ở các phe phái đối trọng, William Yale với hành trình tìm kiếm dầu mỏ, đại diện cho đô la Mỹ, đứng ngoài để khiêu khích bất ổn, nhà nông học Aeron Aeronsohn với công cuộc tìm đường về miền đất hứa cho đồng bào Do Thái và tay sát gái Cult Prufer từ Đức, ông trùm gián điệp có hận thù sâu sắc với Anh, thuộc phe Liên Minh.

Mình rất thích tuyến truyện của Lawrence và Aeronsohn, tuyến truyện của Yale cũng khá ổn còn của Cult thì không thích lắm. Mọi người thấy đấy, mới giới thiệu nhân vật thôi ta đã phần nào cảm nhận được sự đồ sộ và phức tạp của tác phẩm. Scott Anderson đã nghiên cứu rất kĩ, cả ở tác phẩm "Bảy cột trụ của trí tuệ" của Lawrence và những tài liệu từ các tuyến nhân vật khác như báo cáo, thư từ, tự truyện để viết lên cuốn sách này một cách chi tiết và khách quan nhất. Lawrence tên đầy đủ là Thomas Edward Lawrence, trở về từ chiến trường Damacus, đại tá của Vương Quốc Anh được mời tới điện Buckingham để phong tước hiệp sĩ và trước sự ngỡ ngàng của vua George cùng hoàng thất, anh đã từ chối. Tác giả khởi đầu câu chuyện bằng một sự kiện khác thường, từ đó lần hồi về những năm tháng trước đó, khoảng thời gian ngắn nhưng đủ khủng khiếp để Lawrence từ một chàng trai trẻ đam mê khảo cổ, đủ nhân từ để được Allah ban phước trở thành một người tính cách bất ổn, chứa đựng đầy hận thù, mặc cảm tội lỗi, chán ghét chính quyền và đâu đó một nỗi buồn sâu sắc không có ai để tỏ bày cho đến lúc chết trong một tai nạn xe mô tô làm rúng động người đương thời. Là một trong những nhân vật bí ẩn và gây tranh cãi nhất của thế kỷ 20, Lawrence còn được thế hệ ngày nay nhớ tới qua kiệt tác điện ảnh cùng tên, bộ phim thâu tóm gần trọn giải Quả Cầu Vàng và Oscar năm 1963. Tuy vậy, tác phẩm không vẽ lại hình tượng anh hùng lãng mạn đó, mà đi sâu hơn vào nhân vật, từ khi còn là một thanh niên mới lớn la cà quanh các lâu đài cổ, thể hiện rõ rệt tài quan sát và phân tích cấu trúc những hạ tầng cổ xưa, đam mê về các thành lũy đã vô tình kéo cậu hướng ánh nhìn về tận thánh địa, hỏa ngục của thế giới, nơi có các lâu đài Thập tự chinh vùng Cận Đông Syria, qua đó ta thấy được độ "máu chiến" kì lạ của cậu chàng này. Rồi dần dà, bối cảnh căng thẳng đỏ lửa ở đây đã thu hút anh và dưới xúc tác của sự kiện thái tử bị bắn, bất ổn lan rộng, các chế độ lung lay, chiến sự nổ ra khắp nơi, cơn cuồng phong đã bắt đầu từ một cánh bướm nhỏ, chàng trai trẻ đã bị cuốn vào Bộ Tổng Tham mưu, nơi kinh nghiệm sâu sắc về bản đồ hoang mạc của anh trở nên hữu dụng và sau đó là một vị trí quan trọng trong cơ quan đầu não của phe cách mạng Ả rập.

Lawrence nổi bật bởi cá tính mạnh, ghét bộ máy quan liêu, cái nhìn thấu triệt lạ kì về một mảnh đất phương xa giúp anh đưa ra những lời khuyên đúng đắn, khiến anh ngày càng uy tín trong mắt Sherif Hussein, lãnh đạo tối cao của Ả Rập và con trai ngài, tiểu vương Faisal, khả năng áp dụng linh hoạt lối chiến đấu du kích, đánh và chạy, thuận theo nhân lực và truyền thống của người dân bản địa mang về nhiều chiến thắng cho phe nổi dậy. Lawrence đã trở thành Lawrence xứ Ả Rập, vì từ đụn cát nóng bỏng ấy anh đứng dậy như một huyền thoại trường tồn, đó là ảo mộng về "cuộc chiến trong sạch" của các chiến binh Ả Rập nói chung, khuấy động sau nhiều thế kỉ bị đô hộ tàn khốc, anh dẫn đầu đội quân quả cảm đánh bại kẻ thù, có lẽ người dân luôn cần một vị anh hùng nào đó để tin tưởng. Càng đọc, ta lại càng cuốn vào cuộc chiến ấy, không chỉ giữa phe nổi dậy Ả Rập với đế chế Ottoman mà cả những xung đột giữa các bộ lạc, giữa phe Hiệp Ước và phe Liên Minh. Ta trở thành nhân chứng cho những hoàn cảnh đau lòng, chiến trường là tang thương, đặc biệt khi không thể thu dung tù binh, sự tàn sát hàng binh và dân thường, cái chết của bạn bè, sự xâm hại không ngờ ( thú vị nhỉ ) đã làm ánh nhìn Lawrence dần tối lại và tâm lý anh ngày càng bất ổn hơn, có thể là dấu hiệu của bệnh trầm cảm, thấy rõ qua câu nói cuối cùng của anh "Tôi hình dung những chiếc lá cũng sẽ cảm thấy như vậy khi lìa cành"... (Mình đã xem khá nhiều bộ phim hay sách về chiến tranh nên khá dễ hiểu khúc này).

Ngoài ra các tuyến nhân vật khác cũng được tác giả kể rất kĩ, qua đó vẽ lên một bức tranh rất sâu sắc và đa chiều về bối cảnh chiến tranh Trung Đông. Đó là về một nước Mỹ, một "người bảo vệ bất đắc dĩ", yêu tiền, luôn từ xa ngóng trông những động thái của chiến tranh, thèm muốn dầu mỏ và khao khát được nhúng một chân để kiềm tỏa hoặc bằng cách nào đó cắt được miếng bánh Trung đông ngon lành ấy, về một nước Đức hiếu chiến thèm khát thuộc địa, một cộng đồng người Do Thái muốn có một nhà nước Palestin thời hậu chiến, mạng lưới gián điệp do thái là chất xúc tác quan trọng đưa đến tuyên bố Balfour đáp ứng yêu cầu cơ bản của họ, tuy vậy có thể thấy nhà nước này chỉ có thể chiếm bằng vũ lực và giữ bằng vũ lực chứ đừng trông mong vào ơn mưa móc của đế quốc và cuối cùng, chính là phe Anh Quốc giả dối như chính Lawrence nhận định. Anh ghê tởm chính thể chế mà mình đang phục vụ, Anh và Pháp đã kí với nhau thỏa thuận Sykes-Picot về việc phân chia miếng bánh Trung Đông thời hậu chiến, bằng sự đạo đức giả kinh khủng. Phe Hiệp Ước này đã thúc đẩy nổi dậy, để cho dân Ả Rập tự chém giết, thậm chí còn ngầm phá hoại hay kìm hãm nó, bởi ngăn cản thì dễ hơn là thúc đẩy cách mạng dành chiến thắng. Trong bối cảnh đó, Lawrence hiện lên như một anh hùng thật chính trực, dù có thể phải vác trên lưng danh kẻ phản quốc, anh vẫn cố gắng tiết lộ thông tin quan trọng và giúp cho chính bản thân dân tộc Ả Rập mà anh đang đồng hành.

Tác giả không chỉ kể một câu chuyện lớn, ông còn trình bày một khảo cứu về cách chủ nghĩa Đế quốc tồn tại và gây ảnh hưởng tới Trung Đông. Mảnh đất ấy chứa đầy xung đột. Những bộ lạc có mối hận truyền kiếp, dẫn tới việc chém giết nhau ngay cả khi đã trở thành đồng chí. Những mâu thuẫn giữa các dân tộc được miêu tả qua sự đàn áp của người Turk tới dân Ả Rập trong thời bình và cả những cuộc trả thù đẫm máu hướng tới dân thường khi có chiến tranh. Nhận định tình hình, Đế Quốc giật dây để leo thang xung đột, họ kiểm soát cuộc nổi dậy tại những vùng nhất định để không ảnh hưởng quyền lợi nhau, tuyên truyền để hạ uy tín của kẻ địch thậm chí của chính đồng minh. Nửa đầu cuộc chiến, phe Hiệp Ước đã đứng và quan sát, họ chỉ tham chiến khi muốn hạn chế lực lượng, đảo chiều mục tiêu của phe Liên Minh về chiến trường này. Như được viết ngoài bìa sách, thật thủ đoạn và điên rồ. Người phương Tây từ lâu đã có quan niệm các nước đói nghèo ở châu Phi hay châu Á là kém văn minh. "Độc lập" đã dần méo mó trở thành một thứ gia trưởng, một trọng trách của người da trắng, khai sáng và khai thác cho đến khi người bản địa có thể nắm bắt mọi cách thức của nền văn minh hiện đại. Ngay cả những người tôn thờ Đế quốc nhất ắt hẳn cũng nhận ra được sự mơ hồ, lố bịch trong luận điểm này. Bản thân cuộc chiến đế quốc đó, các bên đều chơi tất tay, hao tổn chiến tranh quá lớn để có thể dừng lại, hoặc cố gắng đế tiến tới một ý nghĩa cho quốc gia, một thành tựu để xoa dịu nhân dân hoặc không nhận được gì cả. Thay vào đó, bên thua trận sẽ mang trong mình hận thù, cảm giác nhục nhã sâu sắc, vòng luẩn quẩn này sẽ tiếp tục thúc đẩy mâu thuẫn đến cực điểm, đến cơn sóng thần thứ hai tiếp sau đó, từ một anh họa sĩ trẻ học hành trắc trở mà ai cũng biết là ai.

Vào ngày 5 tháng 6 năm 1916, vị Sherif của Mecca đã bắn một phát đạn bằng một khẩu súng hỏa mai về hướng Turkiye. Dấu hiện phát động tấn công nổ ra trên khắp các cứ điểm dọc biên giới. Cuộc chiến đã bắt đầu, Lawrence đã sẵn sàng để bước vào thiên anh hùng ca ấy, và khi bước ra anh sẽ trở thành con người khác. Từ hoàng hôn của chủ nghĩa Đế quốc, cuộc chiến ấy đã định hình Trung Đông, các phe phái lộ mặt, chiến trường tan tác khói lửa ấy cũng sẽ là khởi đầu cho thế kỉ tăm tối và đau thương nhất trong lịch sử loài người.