“Sự giàu và nghèo của các dân tộc” - khoảng cách

Một nhà sử học lập luận rằng công nghiệp hóa là chìa khóa của sự thịnh vượng của những nước đã công nghiệp hóa.

Chúng ta đang sống trong thế giới của sự đa dạng và bất bình đẳng.... Một thách thức lớn hiện nay là khoảng cách giữa tiền tài và sức khỏe dẫn đến phân biệt giàu nghèo.... Đây là vấn đề và mối nguy hiểm lớn nhất mà thế giới phải đối mặt trong thiên niên kỷ thứ III.” Cả người giàu và ngườu nghèo đều muốn thu hẹp khoảng cách này. Tuy nhiên, David S. Landes tin rằng để đạt được mục tiêu đó trước hết chúng ta phải nhận ra rằng nguyên nhân của sự phân chia này không chỉ là vấn đề của thời đại này hay nó chỉ mới xuất hiện gần đây. Nó có tính lịch sử và đã tồn tại từ lâu. Để giảm bớt sự chênh lệch này, trước hết chúng ta phải hiểu rằng chúng có nguồn gốc sâu xa từ 600 năm trước của lịch sử thế giới.

Đó là lý do “Sự giàu và nghèo của các dân tộc” ra đời - một cuốn sách đồ sộ gồm nhiều thông tin và luận điểm nổi bật. Landes cho rằng chìa khóa cho sự giàu có của một quốc gia là Cách mạng Công nghiệp. “Bắt đầu ở Anh vào thế kỷ 18 rồi lan rộng ra khắp thế giới.... Một số quốc gia thực hiện cách mạng công nghiệp và trở nên giàu có, một số quốc gia khác thì không và họ vẫn nghèo.” Những gì ông nhấn mạnh về sự công nghiệp hóa ít gây tranh cãi hơn những gì ông miêu tả đã làm nên cuộc cách mạng đó. Trả lời cho câu hỏi điều gì đã làm nên cách mạng công nghiệp, Landes nhanh chóng bác bỏ những lý do người ta thường nói trong những thập kỷ gần đây. Sự quan trọng của tài nguyên thiên nhiên - bao gồm cảnh quan, nước, đất, khoáng sản và khí hậu - thay đổi theo thời gian, nhưng chúng chưa bao giờ là điều kiện đủ: địa lý không phải yếu tố quyết định. Thời cơ để phát triển công nghiệp đã tạo cho mỗi quốc gia nhiều lựa chọn nhưng không có khó khăn nào là không vượt qua được. Sự phát triển của cách mạng công nghiệp đã và đang phụ thuộc vào phẩm chất và văn hóa vốn có của xã hội. Sự giàu có, nếu không có những đặc điểm văn hóa phù hợp hỗ trợ, không thể được đảm bảo hay phát triển bền vững.

Cuộc cách mạng công nghiệp đầu tiên – diễn ra tại Anh - là sản phẩm của một xã hội đã phát triển ý thức gắn kết dân tộc, một xã hội có năng lực cạnh tranh, tôn trọng và quan tâm đến việc truyền đạt kiến thức chuyên môn và kinh nghiệm, một xã hội dành phần thưởng cho công trạng và năng lực. Những thành viên của họ không chỉ có khả năng kiếm tiền mà còn có khả năng sử dụng tiền, họ tôn trọng sự trung thực và thể chế của họ đảm bảo sự an toàn cho tài sản cũng như niềm vui đến từ việc tham gia lao động. Những xã hội khác có thể học theo, bắt kịp và vượt qua Anh bằng cách noi gương những thành tựu quốc gia này đạt được. Có thể họ đã cùng kế thừa các di sản từ thời Trung cổ, bao gồm sự tò mò, tính sáng tạo, những nguồn ý tưởng dồi dào hoặc những tài nguyên bên trong có sức mạnh tương đương. Họ đủ kỷ luật để bỏ qua những thỏa mãn hiện tại để đạt được lợi ích lớn hơn trong tương lai. Do đó, Mỹ, Đức, Nhật và Úc là những quốc gia giàu có. Những điều kiện tiên quyết và giá trị thống trị đã thúc đẩy họ nỗ lực làm giàu. Thành công của họ, ngay cả khi đang cố gắng bảo vệ vị thế khỏi những nước theo sau, nhìn chung đã thúc đẩy thành công trên diện rộng.

Các xã hội khác, nơi những kẻ cai trị và người dân của họ muốn trở nên giàu có hơn chứ không phải nghèo hơn, vẫn chưa làm được – ít nhất là tính đến thời điểm hiện tại. Họ không có khả năng tạo ra từ bên trong những điều kiện cần thiết để đạt được sự giàu có. Landes đưa ra nhiều lý do giải thích cho sự thất bại này. Mặc dù Đạo Tin lành được đánh giá cao, đức tin gây nên những ảnh hưởng nhất định. Từ Nam Mỹ cho đến Trung Đông và Nam Á, dưới lớp vỏ Công Giáo La Mã và Hồi Giáo, nó liên tục nâng cao uy quyền và chèn ép những ý tưởng mới; nó khuyến khích những giá trị độc hại và làm trầm trọng thêm nhiều khó khăn lớn. Landes cho rằng việc các nước Hồi giáo ngẫu nhiên giàu có nhờ dầu mỏ cộng với một chính phủ độc tài không tạo nên lòng trung thành và không đẩy mạnh đầu tư vào kỹ năng và kiến thức, đã phá hủy đất nước. Các quốc gia dễ dãi chọn giải pháp ngắn hạn dễ dàng để đảm bảo hiện trạng, lãng tránh khó khăn của sự thay đổi cần thiết hoặc bị dụ dỗ bởi lời cảnh báo ngu dốt của “các chuyên gia quốc tế”, những người hát “bài hát ngây thơ và thiếu kinh nghiệm.”

Danh sách các nhà tiên tri lởm với những dự đoán sai của Landes còn dài. Nó bao gồm những người phụ thuộc vào lý thuyết: các nhà sử học kinh tế mới – những người bỏ qua các khám phá cũ và bác bỏ bất cứ điều gì gọi là Cách mạng Công nghiệp, những nhà toán kinh tế theo đuổi những con số không có thực, những nhà đa văn hóa hay lý sự về việc châu Âu “khám phá” ra phần còn lại của thế giới, các nhà dân tộc học phủ định rằng có cơ sở để chỉ trích hoăc phát hiện điểm yếu của một nền văn hóa khác. Ngược lại, ông ngưỡng mộ những người đi đến cùng của đạo đức của Đạo Tin lành, Max Weber và Karl Wittfogel, học trò xuất sắc của cái mà Landes gọi là “Chế độ chuyên quyền phương Đông, Oriental Despotism”. Ông nói, “Nếu lịch sử phát triển kinh tế dạy cho chúng ta điều gì, thì đó là văn hóa tạo nên sự khác biệt. Trong quá trình theo đuổi sự giàu có, thất bại hay thành công được xác định nhờ vào những yếu tố bên trong chứ không phải những áp lực bên ngoài.”

Do đó, những lời giải thích thường thấy về sự thành công của phương Tây và sự thất bại của phần còn lại của thế giới – cuộc chinh phục châu Mỹ, bệnh truyền nhiễm bắt nguồn từ châu Âu, chế độ nô lệ, những hành động được xem là cầm tù học thuật xã hội phương Đông của phương Tây – tác động ít đáng kể hơn so với những gì được tuyên bố rộng rãi. Điều này không phủ định hay biện minh cho sự khinh bỉ và tàn bạo của các cuộc chạm trán giữa phương Tây và những xã hội khác. Điều này tranh luận rằng sự đa dạng lịch sử của những “thành công ngoạn mục” ở Đông Á, “kết quả hỗn tạp của châu Mỹ Latin” và “sự rút lui toàn diện ở… hầu hết châu Phi” chắc chắn dẫn đến kết luận rằng “bản thân sự thuộc địa hóa không dẫn đến thất bại”. Tất nhiên sự cai trị của đế quốc không phải sản phẩm của phương Tây hay thế giới hiện đại, cũng không gắn liền về mặt bản chất với chủ nghĩa tư bản. Chủ nghĩa thực dân trì hoãn và bóp méo các cơ hội phát triển – bằng cách tạo dựng những chính phủ không được công nhận và kỳ lạ - thao túng thuế quan và bỏ bê giáo dục – nhưng những hệ quả đó có thể được sửa chữa. Chỉ cần thật sự mong muốn, những người đến sau có thể trau dồi những giá trị quan trọng: “chăm chỉ, tiết kiệm, trung thực, kiên nhẫn, bền bỉ.” Cách tốt nhất để khuyến khích năng lực và sự tự tin đó, cách để nuôi dưỡng chuyển đổi văn hóa và tự đoạt lấy quyền cho bản thân, vẫn còn đang được trau dồi.

Ít nhà sử học nào có thể lập luận vấn đề này một cách mạnh mẽ như vậy. Trong hơn bốn mười năm, David Landes, giáo sư lịch sử và kinh tế học tại Harvard, đã chứng tỏ bản thân là người thông thạo nhiều chủ đề. Là một nhà sử học về chủ nghĩa đế quốc kinh tế, trong cuốn “Nhân viên ngân hàng và tổng trấn, Bankers and Pashas” (1958) ông đào sâu vào sự nhanh nhạy của các nhà đầu tư châu Âu và cuộc gặp gỡ với những nhà cầm quyền có đầu óc phát triển của nền tài chính quốc tế tại Ai Cập vào giữa thế kỷ 19. Sau đó, với tư cách một học sinh về phát triển công nghệ, ông viết “The Unbound Prometheus” (1969), một nghiên cứu có ảnh hưởng về sự phát triển công nghiệp ở Tây Âu kể từ năm 1750. Gần đây hơn, trong tác phẩm “Cách mạng thời gian, Revolution of Time” (1983), ông tiết lộ những suy nghĩ sâu sắc của ông về cách quy ước văn hóa và thói quen xã hội đã kết hợp cùng khả năng tiếp thu công nghệ để hình thành sự phát triển của kinh tế và xã hội. Giờ đây, những chủ đề này và kiến thức cả đời ông được đúc kết lại trong một cuốn sách đầy đam mê nhưng khá khó nuốt về sự hình thành thế giới hiện đại. Có người sẽ cảm thấy cuốn sách này chán, đơn giản hóa hoặc có ý lôi kéo đảng phái. Nó chọc thủng nhiều kỳ vọng học thuật và làm lộ ra sự nghèo nàn của kinh tế đến từ thiếu hiểu biết lịch sử. Kiến thức của nó trải dài từ người Aztec đến Zaire hiện đại (nay gọi là Congo), từ giới hạn của sự hợp lý về mặt kinh tế đến hậu quả công nghệ của đôi đũa. Người đọc không thể không bị hấp dẫn bởi cuốn sách mới lạ đả phá những tư tưởng cũ này.

- Andrew Poster -

Bài dịch trên The New York Times