“Lawrence xứ Ả-Rập” đã góp phần đáng kể vào quá trình hình thành Trung Đông hiện đại, đồng thời giúp làm sáng tỏ những vấn đề còn tồn tại cho đến ngày nay ở vùng đất này.
Nhân vật Thomas Edward Lawrence do Peter O’Toole thủ vai trong bộ phim Lawrence of Arabia.
Thomas Edward Lawrence hay Lawrence xứ Ả-Rập là một trong những nhân vật bí ẩn và gây tranh luận nhất của thế kỷ 20. Hơn 70 năm sau khi ông qua đời, và gần một thế kỷ kể từ kỳ tích khiến ông nổi tiếng, dường như các nhà sử học vẫn chưa có một cái nhìn thống nhất về chàng học giả Oxford trẻ tuổi rụt rè đã thay đổi lịch sử. Song, không ai có thể phủ nhận vai trò quan trọng của ông với tư cách vừa là chứng nhân vừa là người tham dự trong một số sự kiện quan trọng nhất dẫn đến việc hình thành Trung Đông hiện đại.
Con người nhiều bí ẩn và mâu thuẫn
Lawrence sinh ra là con ngoài giá thú trong một nhà quý tộc Anh-Ireland. Khi Thế Chiến I bùng nổ, Lawrence đang là một nhà khảo cổ với nhiều năm kinh nghiệm du hành qua các vùng đất của Đế chế Ottoman. Năm 1914, ông tình nguyện gia nhập Quân đội Anh và đóng quân tại Ả-Rập.
Từ một nhà khảo cổ học, ông trở thành một trong những nhân vật nổi bật của Thế chiến I, chiến đấu với cả kẻ thù và chính phủ của chính mình để giành lấy những gì mà ông đã hình dung cho người dân Ả-Rập. Từ đó, Lawrence cũng gắn liền với những nhận xét trái chiều về thành tựu hoặc tội lỗi của mình. Ông luân phiên được ca tụng, bị bêu riếu, đôi khi được thánh hóa, đôi khi bị ví như ác quỷ…
Lawrence, người bảo vệ vĩ đại của người Do Thái hay kẻ điên cuồng chống Do Thái? Người giác ngộ phục vụ cho sự độc lập tiến bộ của Ả-Rập hay là tên đế quốc chủ nghĩa giấu mình? Đó là những câu hỏi mà cho đến nay các sử gia vẫn còn tranh cãi. Có rất nhiều tài liệu về Lawrence, bao gồm một lượng văn bản khổng lồ mà ông để lại cho thấy quan điểm của ông đã thay đổi rất nhiều trong cuộc đời mình. Nếu chỉ nhìn vào một phần cuộc đời ông, người ta rất dễ đưa ra ngay lập tức những lời khen ngợi hay cáo buộc đối với nhân vật phức tạp này.
Trong tác phẩm Lawrence xứ Ả-Rập: Chiến tranh, thủ đoạn, sự điên rồ của đế quốc và quá trình hình thành Trung Đông hiện đại, tác giả Scott Anderson cho thấy những tranh cãi còn đến từ cá tính riêng của Lawrence. Là một con người cực kỳ kín đáo và bí ẩn, Lawrence dường như có khả năng làm cho tất cả những người cố gắng hiểu ông phải đau đầu.
“Một nhà lãnh đạo thiên bẩm hay một gã hề? Một người không biết sợ hãi hay là một kẻ bạc nhược cả về tinh thần lẫn thể chất? Từ rất lâu trước khi bất kỳ người viết tiểu sử nào khắc họa về ông, chính Lawrence là người đầu tiên tự gắn những đặc điểm đầy mâu thuẫn không kể hết này lên chính mình”, Scott Anderson viết.
Mở đầu tác phẩm là một Lawrence đang ở trên đỉnh vinh quang, nhưng với tính cách kín đáo đến mức khó hiểu, ông từ chối cơ hội được phong chức Hiệp sĩ Chỉ huy của Vương quốc Anh khiến tất cả những người có mặt bất ngờ. Tuy nhiên, chi tiết không nhằm khắc họa một con người bốc đồng hay quái gở, mà ngược lại, nó làm rõ hơn những góc khuất mà Scott Anderson gọi đó là “một gánh nặng đạo đức” của người thắng cuộc.
Góc nhìn đa chiều về lịch sử Trung Đông
Bên cạnh cuộc tranh luận không hồi kết về công và tội, còn có một bí ẩn cũng quan trọng không kém trong câu chuyện của Lawrence: Làm thế nào mà ông làm được những việc này? Làm thế nào mà một nhà khảo cổ học Oxford nhút nhát đến kỳ lạ không có lấy một ngày huấn luyện quân sự lại trở thành chỉ huy trưởng cho trận chiến của một đội quân cách mạng nước ngoài, trở thành chiến lược gia, bậc thầy chính trị, người đã dự báo trước rất nhiều tai họa sẽ đến với Trung Đông?
Trong số những tác giả viết về Lawrence xứ Ả-Rập, Scott Anderson đã tạo nên sự khác biệt bằng cách mở rộng và bối cảnh hóa câu chuyện quen thuộc của Lawrence. Thay vì miêu tả một anh hùng trong sự cô lập, ông đặt Lawrence bên cạnh ba cái tên đã kề vai sát cánh ở Trung Đông.
Các nhân vật phụ của Anderson đầy màu sắc, ngay cả khi không ai sánh kịp Lawrence về tầm vóc và cá tính. Trong số đó bao gồm một điệp viên Đức, một nhà nông học định cư ở Palestine điều hành một mạng lưới gián điệp Do Thái của riêng mình và một người trong Bộ ngoại giao Mỹ và hoạt động gắn liền với tình báo Anh. Cùng với nhân vật trung tâm là Lawrence, bốn nhân vật lịch sử này đã lần lượt tham gia vào những trò chơi ngầm phức tạp và các cuộc đối đầu tay đôi, từ đó giúp kiến tạo Trung Đông hiện đại, định hình nên thế giới ngày nay.
Là một phóng viên chiến trường kỳ cựu người Mỹ đã đưa tin về các cuộc xung đột trên bốn lục địa trong ba thập kỷ qua, nhưng trong tác phẩm của mình, Anderson không chỉ đơn thuần xoay quanh các cuộc chiến tranh. Thay vào đó, ông mở rộng phạm vi và truy tìm nguồn gốc của những rạn nứt chính trị ngày nay, bao gồm xung đột Ả-Rập – Do Thái, chủ nghĩa Hồi giáo và vai trò của ngành dầu khí ở Trung Đông.
Để tránh rơi vào cách nhìn “dĩ Âu vi trung”, tức chỉ dẫn các nguồn tài liệu phương Tây, Anderson đã mất nhiều năm nghiên cứu tài liệu từ nhiều nguồn, từ sơ cấp tới chuyên sâu. Vì thế, tác phẩm Lawrence xứ Ả-Rập của Scott Anderson được xem là một công trình đa chiều, ghi lại sự điên rồ của quá khứ tạo ra nỗi thống khổ của hiện tại, đồng thời cung cấp bối cảnh có giá trị cho câu chuyện về Lawrence – một nhân vật cho đến nay vẫn còn chứa đựng nhiều bí ẩn và mâu thuẫn.
Thanh Trần|Báo Zing
