Câu chuyện nghệ thuật - một cuốn sách rất “nặng đô”

Đây là cuốn sách đã rất nổi tiếng, một công trình hết sức đồ sộ, theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng, khổ sách rất lớn, dày gần 700 trang. Mình đã mất gần… 2 tháng để đọc xong. Sở dĩ lâu như vậy là vì mình còn có công việc phải làm nên chỉ tranh thủ đọc xen kẽ vào những khoảng thời gian trống. Ngoài ra thì cứ đọc một đoạn thì mình lại phải quay sang Google hoặc AI để tra cứu thêm… nhiều đoạn nữa, vì sách có liên hệ tới rất nhiều sự kiện lịch sử thế giới, vừa đọc vừa nghiền ngẫm chứ không đọc lướt được, nên khá mất thời gian. Nhưng mình đã đọc một cách hết sức say mê, hoàn toàn chìm đắm vào “câu chuyện” của tác giả, và vô cùng thỏa mãn khi hoàn thành tới trang sách cuối cùng. Mình thực sự đã hiểu vì sao sách đã có tới hơn 8 triệu bản được bán ra.

Một điều khiến mình rất ấn tượng là tầm vóc kiến thức khổng lồ của Gombrich. Ông đã đưa người đọc đi trên một hành trình liền lạc, bắt đầu từ thời Ai Cập cổ đại, Hy Lạp, La Mã, qua thời kỳ Trung cổ, Phục hưng, Baroque, Rococo, Tân cổ điển, Ấn Tượng, Biểu hiện, Lãng mạn, Siêu thực, Hiện đại… cho tới Hậu hiện đại. Toàn bộ được trình bày “như một dòng chảy” liên tục, đúng như chính Gombrich nhấn mạnh: nghệ thuật không phải là những mảnh ghép rời rạc, mà là một câu chuyện xuyên suốt lịch sử nhân loại.

Mình đã đọc một vài cuốn sách lịch sử nghệ thuật khác, thông thường là họ chỉ tập trung vào việc liệt kê tên tuổi nghệ sĩ, phong cách hay trường phái. Thế nhưng “Câu chuyện nghệ thuật” của Gombrich có một điểm rất đặc biệt, đó là tác giả đi sâu vào việc lý giải sự ra đời của từng trào lưu trong bối cảnh lịch sử cụ thể. Qua đó ta có thể thấy rằng không có trào lưu nào nảy sinh ngẫu nhiên, mà tất cả đều phản ánh những biến đổi về xã hội, tôn giáo, chính trị, và tư tưởng của thời đại.

Ví dụ, sở dĩ trường phái nghệ thuật Baroque được ra đời là do sự phản kháng từ giáo hội Công Giáo đối với phong trào Cải cách Tin Lành. Qua đó lý giải cho hình thức trang trí cầu kỳ, huyền ảo, cùng với sự lay động mạnh mẽ đến cảm xúc của người xem, một nét đặc trưng của trào lưu nghệ thuật này.

Hay đối với kiến trúc thời Hy La, hình thức kiến trúc khúc triết, theo kiểu đối xứng, được tính toán rất kỳ công về tỉ lệ như vậy là bởi nó phản ánh thế giới quan dựa trên lý tính của thời kỳ này.

Nếu chỉ dừng lại ở việc nhớ tên các trường phái hay các mốc sự kiện, mà không hiểu được nguyên nhân ra đời của chúng, sẽ chỉ giống như chiêm ngưỡng một tòa nhà lộng lẫy mà không biết được ý đồ thiết kế của kiến trúc sư là gì, dựa trên điều kiện gia chủ như thế nào. Theo mình là sự hiểu sẽ rất thiếu sót.

Có thể nói, Gombrich có một kiến thức chuyên môn về nghệ thuật rất cao, mình cảm thấy rất cuốn hút khi “nghe” ông phân tích về những tác phẩm nghệ thuật, kiến trúc, và đặc biệt là hội họa (chuyên môn của mình là kiến trúc, và cũng rất yêu thích hội họa). Ông cũng đã dày công lựa chọn những nghệ sĩ tiêu biểu nhất cho từng thời kỳ, cùng với những tác phẩm đặc trưng của họ. Tuy nhiên, những bậc thầy này còn có rất nhiều tác phẩm đáng chú ý khác mà chưa được kể đến trong sách, mình khuyến khích các bạn nên Google thêm về sự kì diệu của họ.

Ngoài ra, Gombrich cũng phân tích cho ta thấy được triết lý đằng sau những tác phẩm của các bậc thầy này, và nó được thể hiện ra sao qua những tác phẩm của họ. Một khi đã có cái nhìn tổng quan thông suốt, ta sẽ càng thấm thía hơn vì sao những tác phẩm đó lại trở thành kinh điển.

Ví dụ, khi hiểu được niềm tin về cái chân-thiện-mỹ của Michelangelo, và người ảnh hưởng lên ông chính là đại triết gia Plato, ta sẽ hiểu tại sao ông thường xây dựng những nhân vật với cơ thể hoàn mỹ, và những câu chuyện hướng tới vinh quang thiên chúa thông qua những kiệt tác điêu khắc, hội họa của mình.

Hay như Salvador Dali, là đại diện nổi tiếng nhất cho trường phái siêu thực. Phong cách của ông lấy cảm hứng từ các lý thuyết của Sigmund Freud về tiềm thức, qua đó ông muốn khám phá và thể hiện thế giới của những giấc mơ. Ông sử dụng kỹ thuật vẽ chi tiết, tỉ mỉ của nghệ thuật truyền thống để miêu tả những cảnh tượng phi logic, kỳ lạ, tạo ra một "siêu thực tại" gây ám ảnh và thách thức nhận thức của người xem.

Tất cả những điều này được Gombrich kể lại một cách vô cùng hấp dẫn, với văn phong gần gũi, dễ hiểu nhưng không kém phần bay bổng, mình có cảm giác như một đứa trẻ đang được nghe ông của mình kể chuyện vậy.

Nghệ thuật nói riêng có mối liên hệ chặt chẽ với các sự kiện lịch sử nói chung, nên các bạn có thể đọc thêm cuốn Lược sử thế giới cũng của Gombrich để có được một bức tranh tổng thể toàn diện hơn về quá trình hình thành và phát triển của lịch sử nghệ thuật (mà chủ yếu ở đây là nghệ thuật phương Tây, Gombrich không nhắc nhiều về nghệ thuật phương Đông trong suốt chiều dài cuốn sách). Tất nhiên đó là một cuốn “lược sử”, nên bỏ qua khá nhiều sự kiện, nếu muốn các bạn có thể tham khảo bộ sách “Lịch sử thế giới” của J. M. Roberts và Arne Westad, hoặc đầy đủ hơn nữa thì có bộ sách vô cùng đồ sộ của Will Durant . Tất nhiên sẽ “khó nuốt” hơn rất nhiều. Theo mình thấy là văn phong của Gombrich vẫn là dễ đọc hơn cả.

Cuối cùng, để đánh đổi cho việc cầm một cuốn sách vừa dày, vừa to vừa nặng thì bù lại chất lượng hình ảnh của sách là rất tốt, nhiều ảnh lớn và rất rõ ràng (điều này rất quan trọng đối với việc cảm nhận các tác phẩm nghệ thuật). Omega+ đã bố trí một số trang gấp rất tiện lợi, ví dụ như bức ảnh chụp trần nhà nguyện Sistine của Michelangelo, khi mở ra sẽ được diện tích ảnh rất lớn, xem cực kì “đã”. Đây là một bức bích họa khổng lồ, nếu không có kỹ thuật dùng trang gấp như vậy thì rất khó để có thể cảm nhận được (phần nào) đầy đủ các chi tiết của tác phẩm.
Trong quá trình đọc mình có đối chiếu cả bản tiếng Anh của sách, và cũng có một bản cũ bằng tiếng Việt nữa, được xuất bản gần 30 năm trước, vì điều kiện hạn chế của thời đó nên hầu như tất cả ảnh chỉ được in đen trắng, nên rất khó để cảm nhận được gì, và văn phong của dịch giả khá cổ nên có nhiều từ hơi khó hiểu.

Tóm lại, đây là một cuốn sách rất “nặng đô”, các bạn sẽ cần rất nhiều thời gian để “tiêu hóa” nó, nhưng mình tin chắc nó rất xứng đáng với thời gian và công sức bạn bỏ ra. Sau khi đọc xong, bạn có thể tự tin đứng trước những tác phẩm nghệ thuật, và sẵn sàng để trả lời cho câu hỏi vì sao người ta coi là nó “đẹp”, hoặc ít nhất, bạn sẽ hiểu tác giả muốn truyền tải điều gì thông qua tác phẩm.

Mình cảm ơn vì đã đọc bài, chúc các bạn đọc sách vui vẻ!

- Nguyễn Hải -