Hậu khoa cử - Công trình nghiên cứu hiếm hoi về nam giới ở Việt Nam thời thuộc địa.
Bích Ngọc
Thứ Sáu,
17/10/2025
12 phút đọc
Nội dung bài viết
“Các bạn gọi tôi là cha mẹ của các bạn, mà một người cha mẹ thì không bao giờ từ bỏ con của mình”
Đó là lời lẽ xảo biện trong bài diễn thuyết của Albert Sarraut – toàn quyền Đông Dương, khi phát biểu trong lần gặp gỡ nhân dân dưới mái hiên Quốc Tử Giám, một mục đích mà hắn tin là hoàn toàn tốt đẹp khi cố gắng lôi Việt nam ra khỏi đầm lầy của giáo dục Trung Hoa, thoát khỏi suy nghĩ “dĩ hoa vi trung” đã hàng trăm năm qua.
Cánh cửa đó cũng khiến ánh sáng của giáo dục đến gần với phụ nữ, bởi mục đích ban đầu và cơ bản nhất của việc thiết lập hệ thống thuộc địa là đào tạo ra hệ thống tay sai, và không bao giờ công nghiệp hóa Việt Nam, tâm địa bẩn thỉu và đen tối đó được che phủ lên bởi những lời hứa đường mật về nguyên tắc lẽ phải và sự nhân văn, bác ái…
Bằng việc “Âu hóa” văn minh, Latinh hóa chữ viết, Pháp đã suy tính đến chặng đường trường cho sự thống trị thực dân, để rồi nền văn hóa và giáo dục hậu khoa cử đã thai nghén ra một dạng tri thức bản địa nhưng “đội lốt trời Âu” , cùng với đó là sự chuyển biến từ tư duy “quyền huynh thế phụ”. hình tượng "nữ tính" đã bước ra từ nơi “cửa đóng, then cài” để bước lên chính đài lịch sử - như một cách để biểu đạt khuynh hướng “hiện đại thực dân”, văn học đột ngột “quay xe” sang phục vụ đối tượng nữ giới
Hay đây là những gì còn sót lại của chế độ cũ khi xã hội đương bước giao thời..!
Văn chương nghệ thuật phong kiến vốn có một khoảng “biểu kiến” xa so với thực tại cuộc sống, những thi sĩ phóng túng, trăng hoa chẳng bao giờ chịu để bút nghiên xuống dưới mặt đất, thể loại phóng sự đã ra đời vào đúng thời điểm này, bù đắp vào khoảng thiếu sót lớn đó. Bút pháp thay vì chỉ khắc hoạ nội tâm người thi sĩ, giờ đây lại bóp chặt thực tại nơi đầu đầu bút phóng viên, (tỉ như Vũ Trọng Phụng) lời văn từ nơi nghiêm cẩn trong bốn bức tường, nay căm cụi lội vào đống bùn nhão của xã hội, đóng góp một phần vai trò làm thức tỉnh xã hội đang mê muội
Sự thay đổi trong tư duy văn học nhén nhóm từ cách các nhà văn bắt đầu sử dụng nhiêu ngôi số một, thay vì góc nhìn số ba, cách trần thuật thay vì lướt qua, tác gỉa giờ đây đã nhuốm màu “trải nghiệm dân tộc” lồng ghép và chắp nối “trải nghiệm cá nhân”, như trích dẫn của James Buzard từng viết “ Xem xét lời tu từ, mà qua đó, các nhà dân tộc chí bằng trải nghiệm cá nhân, cho thấy họ phù hợp với nhiệm vụ của mình, thậm chí là đến mức họ mặc nhiên cho rằng việc thực hiện nhiệm vụ đó là quyền của họ”
Các xuất hiện các tác phẩm du ký hoặc tảng như phóng sự này, một phần vừa là cách các nhân sĩ cũ thích ứng với thời đại mới, một phần vừa là cách bày tỏ nỗi lòng, những trạng thái “thối chí” , những hạt giống của chủ nghĩa dân tộc chống thực dân, và nảy nở mối quan hệ mới giữa người nam và người nữ..
Ở thời kỳ hậu khoa cử đó, họ lặn ngụp và bất định trong xã hội tăm tối, giữa những kẻ tiều phu kéo xe, những cô gái bán dâm, những con nghiện vật vờ trong thế giới đầy tệ nạn
Phải chăng, các nhân sĩ giờ đây đang cố hiểu thế giới nhằm khỏa lấp sự chông chênh, trống vắng trong tâm trí họ, sự tủi nhục số phận, cám cảnh giai cấp, sự xáo trộn của tôn ty trật tự tưởng như mãi là trường cửu, càng đọc sâu các tác phẩm hồi đó chúng ta càng thấy được sự cô liêu, tịch chiếc của từng cá nhân.
Như trong “Tôi kéo xe” của Tam Lang là một tác phẩm miêu tả sự “xê dịch” tâm thế của hai chủ thể trong xã hội là đàn ông và phụ nữ bản xứ, những tệ nạn, những nạn nhân hay con bệnh trầm kha của xã hội, đặc biệt là sự biến đổi căn tính nam lúc đương thời, sự chèn ép đó đã khiến những “chất đàn ông” thủ cựu kiểu Tản Đà đã làm ông chìm đắm trong tửu sắc và thi ca để quên ngày đọan tháng
Bản sắc giới méo mó trong sức ép thời cuộc với những kẻ nắm chặt dây mũ quan nhưng chân lại xỏ vội giày tây, giữa lớp sương mỏng tan dần của phong kiến, để lại đó là không khí ngột ngạt trong sự băng họa đạo đức, để rồi những văn nhân chí sĩ khi đó đã gạt bỏ hết sự phù phiếm chốn thi ca, và khai sinh lên giá trị mới là
Chủ nghĩa hiện thực với ông hoàng là Vũ Trọng Phụng..
Đây là một góc nhìn độc đáo và mới mẻ khi đề cập đến những góc tối xã hội thông qua loạt tư liệu lịch sử là các tác phẩm văn học phóng sự, đã làm đầy đủ hơn cái nhìn của hậu thế về xã hội Việt Nam thời kỳ lụi tàn của khoa cử, sự chồng lấp của văn minh Đông – Tây, trong giai đoạn nhập nhằng tối sáng đó, nhưng cơn co giật liên hồi giữa cơn bĩ cực chống thực dân, chủ nghĩa hiện thực dần soán ngôi tư tưởng lãng mạn, về những cái nhìn chẳng mấy ai chia sẻ về tính “nam giới” trong lịch sử.
Tác phẩm đã thổi lên những điều mới lạ với những tác phẩm từng quen thuộc với các học sinh, sinh viên xã hội như “Số đỏ”, “Làm đ.ĩ”, hay “Nửa chừng xuân” cùng với các cây bút gạo cội như Thạch Lam, Xuân Diệu, Huy Cận, Thế Lữ cùng với các khái niệm tương đối mới lạ như “Xã hội học phản tư” hay “nhận thức kép”.. đòi hỏi người đọc cần bỏ công sức ra tìm hiểu, nghiền ngẫm, nhưng có lẽ điều đó hoàn toàn xứng đáng với những ai muốn hiểu thêm và yêu thêm đất nước Việt Nam ta !
-Thành viên nhóm Omega+ Buddies-
