Legacy 50: Di sản 30/4 qua hồi ký của nhà ngoại giao Nguyễn Thị Bình

Nguyễn Phương Loan - Biên tập viên cho Bản in lần 1 cuốn Hồi ký Nguyễn Thị Bình: Gia đình, bạn bè và đất nước, NXB Tri Thức, 2012 - đã chia sẻ hành trình đồng hành cùng tác phẩm của mình. Với cô, đây không chỉ là quá trình làm sách, mà còn là cơ hội để thấu hiểu sâu sắc hơn tinh thần kiên định, nhân hậu và trí tuệ của một trong những nhà ngoại giao tiêu biểu của Việt Nam

Tôi nhớ buổi sáng đầu tiên đến nhà bà Nguyễn Thị Bình, một biệt thự Pháp cổ trên đường Trần Hưng Đạo. Đó là một ngày đầu thu Hà Nội, bà ra tận sân đón tôi, ánh nắng nhè nhẹ phủ lên mái tóc điểm sương của bà. Dù từng nhiều lần làm việc với bà ở Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh hay trong các lễ trao giải của quỹ, nhưng lần đầu tiên được ở trong không gian riêng của một nhân vật lịch sử như bà Bình, tôi vẫn không khỏi xúc động. Trong căn phòng khách yên tĩnh, nơi từng trang bản thảo được lật mở, tôi bắt đầu một hành trình đặc biệt: làm biên tập viên cho cuốn hồi ký Gia đình, Bạn bè và Đất nước – và cũng là hành trình lắng nghe lịch sử qua lời kể của một người phụ nữ từng đại diện cho cả dân tộc tại bàn đàm phán Paris.

Tôi không đến với bà để chỉ góp nhặt, chỉnh sửa ngôn từ, dựng những trang viết thành hình thành khối. Tôi đến để hiểu thêm về tinh thần lãnh đạo không khuất phục, về sự đổi mới trong cả thời chiến lẫn thời bình, và về những điều bà – cũng như cả thế hệ bà – để lại cho chúng ta sau ngày 30/4/1975. Đó là một di sản sống động – vừa riêng tư, vừa rộng lớn, vừa sâu lắng như một dòng sông chưa bao giờ ngừng chảy.

Những ký ức về ngày 30/4: Không chỉ là chiến thắng

Trong cuốn hồi ký, khi kể về ngày 30/4/1975, bà Bình không sử dụng những ngôn từ hân hoan hay chiến thắng rực rỡ. Bà viết bằng sự trầm tĩnh của một người từng bước qua nhiều thương đau, mất mát và hy vọng. Đó là ngày bà biết chiến tranh đã kết thúc, nhưng cũng là ngày một chương mới đầy thử thách – bắt đầu.

Nhà ngoại giao Nguyễn Thị Bình

Bà kể lại khoảnh khắc tối 29/4/1975, khi “đang tiếp vợ chồng nhà sử học Mỹ Gabriel và Joyce Kolko, nghe đài Giải phóng ra lời kêu gọi chính quyền và quân đội Sài Gòn đầu hàng.” Bà đã ứa nước mắt. Ba người bạn lặng ngồi cầm tay nhau, siết chặt. Trong ký ức 30/4, bà Bình chỉ nghĩ về hậu phương miền Bắc, về bạn bè quốc tế đã ủng hộ Việt Nam, về những đồng chí, đồng bào. Bà viết trong hồi ký: “Nhân dân cả nước đổ ra đường, ôm nhau mà khóc, những giọt nước mắt vui sướng! Đây là kết quả tất yếu của sự hi sinh của cả dân tộc, là thành quả huy hoàng và công lao chung của cả dân tộc, từ các lực lượng vũ trang, các lực lượng chính trị hoạt động công khai hoặc bí mật, từ những em bé dẫn đường đến bà con mọi tầng lớp, những người anh hùng có tên tuổi và triệu triệu người vô danh.” (tr.156-157)

“Bà Nguyễn Thị Bình vẫn dõi theo thời sự hàng ngày. Vẫn đọc, viết, và không ngừng quan tâm đến thế hệ trẻ.”

- Nguyễn Phương Loan -

Qua cách bà kể, tôi cảm nhận được rằng trong khoảnh khắc ấy, bà không chỉ nghĩ về chiến thắng, mà còn trăn trở về việc làm thế nào để thống nhất được lòng người, để chữa lành những vết thương chiến tranh đã để lại. Với bà, đó không đơn thuần là một chiến thắng quân sự, mà là khoảnh khắc đánh dấu sự kết thúc của thời kỳ đô hộ và chia cắt đất nước

bà Nguyễn Thị Bình trong quá trình thực hiện và công bố cuốn Hồi ký

bà Nguyễn Thị Bình trong quá trình thực hiện và công bố cuốn Hồi ký

Chính tinh thần đó đã khiến tôi nhận ra: chiến thắng lớn nhất không phải là đánh bại một kẻ thù, mà là tạo dựng một tương lai chung. Bà Bình nhìn ngày 30/4 không chỉ là điểm kết của chiến tranh, mà là điểm khởi đầu cho hành trình của hòa bình và đoàn kết dân tộc. Qua những trang hồi ký, tôi hiểu rằng bà và thế hệ của bà đều ý thức sâu sắc rằng chiến thắng mới chỉ là bước đầu. Phía trước còn là cả một chặng đường dài để hàn gắn vết thương chiến tranh và xây dựng lại đất nước.

Một năm đồng hành – Một đời học hỏi

Làm việc cùng bà Nguyễn Thị Bình trong hơn một năm là đặc ân mà tôi biết mình sẽ mang theo suốt đời. Dù trước khi đến gặp bà, tôi đã tự chuẩn bị cho mình kiến thức lịch sử về bà, về những năm tháng chống Pháp, chống Mỹ, về Hòa đàm Paris, về những câu chuyện trước và sau 1975… nhưng vẫn chưa đủ. Mỗi buổi làm việc với bà là một lớp học không bảng đen, nơi tôi được nghe những câu chuyện chưa từng in trên mặt báo. Và tự tôi lại tiếp tục tra cứu, tìm kiếm, tìm hiểu về từng nhân vật được bà trân trọng nhắc tên trong hồi ký của mình. Những đoạn hồi ký, những chi tiết nhỏ tưởng như phụ, lại mang đến bức chân dung sống động về một người phụ nữ lãnh đạo bằng trí tuệ, bằng lòng kiên nhẫn, và bằng tình yêu lớn với con người.

Tôi nhớ một buổi chiều, khi đang rà soát chương viết về các phiên đàm phán tại Paris, bà dừng lại rất lâu ở một đoạn. Qua ánh mắt trầm tư của bà, tôi cảm nhận được triết lý lãnh đạo sâu sắc: đôi khi lãnh đạo không phải là để thắng bằng mọi giá, mà là để làm cho người khác tin rằng hòa bình là điều có thể. Chính ở những khoảnh khắc như vậy, tôi thấy được sự đổi mới thực sự không phải trong chiến lược quân sự, mà trong tư duy làm chính trị, trong cách bà chọn dùng sự mềm dẻo thay cho đối đầu, chọn nhân văn thay cho đổ máu.

Bà vẫn dõi theo thời sự hàng ngày. Vẫn đọc, viết, và không ngừng quan tâm đến thế hệ trẻ. Bà không bao giờ kể chuyện như người đứng trên bục, mà như một người lắng nghe. Mỗi lần bà hỏi tôi về suy nghĩ của các bạn trẻ về chiến tranh, về đất nước, tôi lại càng tin rằng, sự lãnh đạo của bà là thứ lan tỏa – không ràng buộc, không áp đặt.

Di sản của một thế hệ

Di sản bà Nguyễn Thị Bình để lại không nằm trong các chức vụ hay danh hiệu, mà ở cách bà sống và truyền lại tinh thần đó. Một tinh thần không bao giờ cúi đầu, nhưng cũng không bao giờ đóng cửa trái tim.

Cuốn hồi ký là một phần của di sản ấy – nơi bà dành những trang viết đẹp nhất để nói về tình bạn, gia đình, và cả những người bạn đã mất trong chiến tranh. Nó nhắc tôi rằng, di sản không phải là tượng đài, mà là ký ức sống trong mỗi người.

Có lần bà bày tỏ niềm mong ước rằng một ngày nào đó, không còn ai phải kể về chiến tranh bằng nước mắt, mà kể bằng lòng biết ơn vì mình đã vượt qua. Nhà văn Thụy Điển Sara Lidman từng viết về Madame Nguyễn Thị Bình: "Ở đâu có bà Bình, người ta không còn nhìn thấy ai khác…, khi nghe bà Bình nói, người ta không còn muốn nghe ai khác…, bà bí ẩn…, tinh tế…" trong cuốn sách Trong trái tim thế giới.

Di sản của bà là một lời mời gọi thế hệ sau hãy sống có trách nhiệm, biết ghi để hiểu mình đến từ đâu.

Kết nối với hiện tại

Sau khi cuốn sách được hoàn thành, tôi cảm thấy mình đã khác. Không chỉ là người biên tập, tôi thấy mình mang một trách nhiệm: làm giàu, làm sống động văn hóa, lịch sử, tri thức của dân tộc bằng trái tim, để lịch sử không còn xa lạ, mà trở nên gần gũi và truyền cảm hứng.

Qua những cuộc trò chuyện với bà, tôi hiểu rằng trong quan điểm của bà, di sản lớn nhất của ngày 30/4/1975 không phải là chiến thắng quân sự, mà là cơ hội để xây dựng một đất nước hòa bình, thống nhất và phát triển. Đó là trách nhiệm của không chỉ thế hệ bà mà còn của các thế hệ tiếp theo.

Bài học lớn nhất tôi nhận được từ bà chính là: lãnh đạo không phải là ra lệnh, mà là lan tỏa. Làm một người có tầm ảnh hưởng là khi bạn không còn hiện diện, nhưng người khác vẫn sống với những giá trị bạn tin tưởng.

Khi tôi hỏi bà về thông điệp muốn gửi đến thế hệ trẻ hôm nay, ánh mắt bà trầm tư. Tôi cảm nhận được rằng bà muốn nhắn nhủ chúng ta hãy trân trọng hòa bình, bởi nó đã đổi bằng máu của biết bao thế hệ; hãy học cách lắng nghe và tôn trọng những ý kiến khác biệt; và hãy nhớ rằng, dù trong hoàn cảnh nào, tinh thần độc lập tự chủ và lòng yêu nước chân chính sẽ luôn là kim chỉ nam.

“Lãnh đạo không phải là ra lệnh, mà là lan tỏa.”

Giữa một thế giới đang thay đổi không ngừng, giữa những cuộc khủng hoảng niềm tin và phân hóa, tôi tin di sản 30/4 qua câu chuyện của bà Bình là lời nhắc nhở về sự kết nối. Rằng lịch sử không bao giờ cũ, nếu ta biết cách lắng nghe nó bằng sự cảm thông và lòng kính trọng.

Một lời kết: Di sản là tiếp nối

Sau khi cuốn sách Gia đình, Bạn bè và Đất nước được xuất bản, tôi còn được tiếp tục làm việc với bà vài năm nữa, cho bản dịch tiếng Anh, tiếng Nhật của cuốn sách hay cho những buổi trò chuyện giới thiệu về cuốn sách. Trong lần trò chuyện cuối cùng của hai bác cháu cách đây gần 10 năm, bà chia sẻ một suy nghĩ giản dị nhưng sâu sắc. Tôi hiểu rằng bà muốn nhắn nhủ: không ai có thể sống mãi với một chiến thắng, nhưng nếu ta sống tử tế, lịch sử sẽ nhớ đến ta bằng một ánh mắt dịu dàng.

Bà Nguyễn Thị Bình là một ánh mắt dịu dàng như thế – ánh mắt của một người phụ nữ nhỏ bé, nhưng đã mang cả một dân tộc vào trái tim mình.

Mỗi lần nghe bà kể về những ngày tháng lịch sử ấy, tôi lại tự hỏi: Nếu ở vào hoàn cảnh của bà, liệu tôi có đủ dũng khí và trí tuệ để đưa ra những quyết định đúng đắn? Và có lẽ đó chính là giá trị lớn nhất của việc lưu giữ và chia sẻ những ký ức lịch sử - để chúng ta có thể học hỏi, suy ngẫm và trưởng thành. Ngày 30/4/1975 đã trở thành biểu tượng của tinh thần độc lập, tự chủ và khát vọng hòa bình của dân tộc Việt Nam. Và qua câu chuyện của bà Nguyễn Thị Bình, chúng ta thấy rằng di sản ấy vẫn đang tiếp tục sống và phát triển trong mỗi chúng ta hôm nay.

- Tatlerasia -