"Lịch Sử Mỹ Thuật Trung Hoa" – Hành trình trở về ngàn năm trong từng nét mực

Cầm trên tay cuốn "Lịch Sử Mỹ Thuật Trung Hoa", tôi như được cầm một thỏi ngọc cổ, chạm vào là thấy hiện lên cả chiều dài lịch sử mỹ thuật phương Đông. Ngay từ trang bìa, tôi đã thấy được một tổng hòa của những tác phẩm đỉnh cao mà cuốn sách sẽ dắt tay ta đi qua. Đây không đơn thuần là sách – đây là một cánh cửa thời gian.

Tác giả – Giáo sư Dương Kỳ, giảng viên Đại học Thanh Hoa – không chỉ là một học giả uyên bác mà còn là người viết có tâm hồn. Qua từng dòng chữ, ông không giảng giải đơn thuần mà như đang kể chuyện, chia sẻ một niềm thương mến sâu đậm dành cho nền mỹ thuật quê hương mình. Tôi, một người học vẽ thư họa truyền thống, từng nét bút mực tàu, khi đọc đến những phần phân tích bút pháp hay tiểu sử các danh họa, lòng cứ rưng rưng.

Bút pháp – tiếng nói của từng thời đại

Điều khiến tôi trân trọng cuốn sách này, chính là cách mà tác giả không chỉ giới thiệu tác phẩm, mà còn đi sâu vào bút pháp – như một cách đọc nội tâm của từng triều đại. Mỗi nét bút trong tranh không chỉ là kỹ thuật mà là triết lý, là cảm xúc, là thế giới quan được hình thành qua thế kỷ.

Công bút (工筆): Được ví như vẻ đẹp của cung đình. Từng nét vẽ tỉ mỉ, sắc sảo, không chừa chỗ cho ngẫu hứng. Từ thời Hán đến Đường – Tống, công bút đạt đến đỉnh cao với những bức hoa điểu tinh tế của Tống Huy Tông – vị hoàng đế mang tâm hồn họa sĩ.

Ý bút (写意): Từ thời Nguyên đến Minh, bút pháp được giải phóng khỏi khuôn mẫu. Trong đó, Từ Vị chính là hiện thân sống động của "đại tả ý" – nơi hình thể không còn quan trọng bằng khí vận và thần thái.

Như ý bút: Là bút pháp dung hòa, tự do nhưng vẫn giữ cốt cách. Xuất hiện ở thời Thanh, nổi bật với Trịnh Bản Kiều, Bát Đại Sơn Nhân – những người đã vẽ bằng hơi thở của chính mình.
Mỗi triều đại lại mở ra một thế giới thẩm mỹ khác biệt – từ hình đến thần, từ kỹ pháp đến tâm pháp. Nếu xem tranh như đọc người, thì bút pháp chính là linh hồn họa sĩ.

Từ Đôn Hoàng đến những bức tường biết kể chuyện

Nếu lịch sử mỹ thuật Trung Hoa là một dòng sông lớn, thì Đôn Hoàng là khúc quanh nơi đạo, đời và nghệ thuật hòa làm một. Phần viết về tranh Phật giáo Đôn Hoàng khiến tôi phải đọc đi đọc lại. Những vách đá Mạc Cao không chỉ chứa tượng Phật, mà còn là "truyện tranh cổ đại" – nơi các Bản Sinh Kinh được kể bằng hình vẽ. Mỗi khung tường là một chương truyện: vua xả thân nuôi hổ, nai vàng cứu người, Tất Đạt Đa từ bỏ ngai vàng...

Tác giả Dương Kỳ gọi đó là những bức "thuyết pháp bằng màu sắc", được vẽ bằng niềm tin và đôi tay trần, không có kỹ thuật hiện đại, nhưng đủ sức lay động tâm hồn người hôm nay. Tôi đã lặng đi thật lâu khi tưởng tượng khung cảnh ấy: ánh đèn dầu, bàn tay run run, những tín đồ Phật giáo vẽ nên cả vũ trụ quan trên tường đá.

Từ Vị – Van Gogh phương Đông

Nếu phải kể một nhân vật khiến tôi day dứt mãi sau khi gấp sách lại, thì đó là Từ Vị (1521–1593). Một thiên tài sống trong tâm bệnh, từng giết vợ khi lên cơn loạn trí, sống nghèo khó nhưng không bao giờ xin ăn. Ông vẽ để đổi lấy đồ ăn – vẽ nho, sen, rau quả – những thứ rất đời, nhưng tranh ông chứa đầy sinh khí. Nét bút của ông như lửa cháy, rối bời, dữ dội, phóng túng – nhưng không bao giờ vô định. Tôi cảm thấy như tác giả Dương Kỳ đang thì thầm cùng tôi: "Ông ấy điên, nhưng ông ấy không hề tầm thường."

Từ Vị là tiếng nói bất tuân trong mỹ thuật cổ điển – không chịu khuất phục khuôn phép, không cần vinh danh. Ông sống nghèo, chết cô độc, nhưng để lại khí phách trên từng bức thủy mặc.
Đường Bá Hổ – Cái đẹp của người thất thế

Nếu Từ Vị là ngọn lửa điên cuồng, thì Đường Bá Hổ (1470–1524) là bóng trăng buồn dịu. Một tài tử phong lưu, thi họa song toàn, từng đỗ cử nhân và có cơ hội bước vào chốn quan trường. Nhưng rồi bị oan gian lận, danh tiếng tiêu tan, ông phiêu bạt, sống bằng nghề vẽ tranh bán lấy tiền. Mỹ nhân đồ, sơn thủy đồ của ông nhẹ nhàng như chính tâm hồn tan nát của người từng mộng mơ về một thế giới lý tưởng.

Tranh của ông không bi lụy, mà là sự thanh cao bị thời cuộc ruồng bỏ. Nhìn tranh, tôi cứ ngỡ như nghe tiếng thở dài của một người từng tin vào chính nghĩa, từng yêu đời đến tha thiết, rồi buộc phải buông tay. Đường Bá Hổ là cái đẹp của người bị chối từ – nhưng vẫn giữ được phẩm cách đến tận cùng.

Tề Bạch Thạch – Nét đơn giản mà tinh thần thấu suốt

Cuốn sách cũng không thể không nhắc đến Tề Bạch Thạch, một nghệ sĩ bậc thầy của thế kỷ 20. Trong phần viết về ông, tôi ấn tượng sâu sắc với chi tiết ông từng vẽ tôm đủ 10 chân, nhưng theo thời gian, ông tự bỏ bớt từng chân, chỉ để lại vài nét cơ bản nhất – và từ đó, tôm trong tranh ông vẫn sinh động đến mức tưởng như đang búng mình khỏi trang giấy.

Đó chính là đạo lý của ý bút ở mức độ tối giản: "Không cần vẽ đủ, chỉ cần vẽ đúng tinh thần." Tề Bạch Thạch không cần 10 chân tôm để nói về sự sống – ông chỉ cần một vài vệt mực, vài giọt nước, nhưng chứa cả một đời quan sát và nội lực hội họa thâm sâu.

Một cuốn sách cần được đọc bằng tâm

"Lịch Sử Mỹ Thuật Trung Hoa" không chỉ giúp tôi hiểu thêm về bút pháp, về lịch sử, mà còn giúp tôi nhìn lại nghệ thuật như một phần của đời sống tinh thần. Cuốn sách này cần được đọc chậm, đọc sâu, và đọc bằng lòng yêu tranh. Nếu bạn từng cầm bút lông, từng ngồi lặng ngắm tranh cổ, từng rung động trước một nhành mai trong tuyết – thì đây là cuốn sách dành cho bạn.

Còn nếu bạn chưa từng – thì cuốn sách này chính là lời mời nhẹ nhàng nhất để bắt đầu.

- Huệ Hoa -