Ngược dòng về quá khứ để tìm đáp án cho câu hỏi “Ngôn ngữ có từ khi nào và như thế nào?”

Việc đọc Lược sử ngôn ngữ cũng tương tự như việc leo núi. Có đoạn vượt nhanh vì đi ngang khúc thoai thoải, có đoạn chậm rãi, thậm chí phải dừng chân nghỉ mệt vì gặp chỗ gập ghềnh. Nếu kiên trì qua hết ngọn núi, người đọc không chỉ thu lại dòng suối kiến thức mà còn gợi mở nhiều vấn đề thú vị về ngôn ngữ và văn hóa của con người.

Cuốn sách Lược sử ngôn ngữ của Daniel Everett đưa người đọc đến với hành trình ngược dòng về quá khứ để tìm đáp án cho câu hỏi mang tính phổ quát “Ngôn ngữ có từ khi nào và như thế nào?”. Chủ đề này đã bị bỏ qua (hoặc ngó lơ) trong một thời gian dài vì những quan điểm trái chiều thiếu tính thuyết phục và thiếu bằng chứng. Tất nhiên tất cả những kết luận về ngôn ngữ trong quá khứ đều là giả thuyết dựa trên các bằng chứng gián tiếp (qua di vật khảo cổ, hóa thạch…) nhưng không phải vì thế mà tác giả không mạnh dạn bác bỏ những lập luận được nhiều người người ủng hộ để đưa ra nhận định riêng của ông.

Trong Lược sử ngôn ngữ, Daniel Everett đưa ra 3 luận điểm ngược với số đông trong giới nghiên cứu, đó là:

- Ngôn ngữ đã có vào thời homo erectus cách đây 2 triệu năm chứ không phải chỉ mới xuất hiện cùng với homo sapiens cách đây 60.000 năm.

- Ngôn ngữ không có tính bẩm sinh, không phải điều được di truyền theo gen mà là một công cụ văn hóa, hình thành từ văn hóa.

Không có vùng não chuyên biệt dành cho chức năng ngôn ngữ.

Quá trình tiến hóa của ngôn ngữ gắn liền với quá trình tiến hóa của con người. Trong đó, sự phát triển của cơ thể (quan trọng nhất là não bộ), tư duy trừu tượng và sự hình thành văn hóa là điều kiện để hình thành ngôn ngữ. Rồi từ đó, ngôn ngữ - tư duy - văn hóa tác động qua lại để tạo nên loài người cùng ngôn ngữ hiện đại như ngày nay.

Điểm qua một chút về tác giả, Daniel Everett đã dành hơn 30 năm sinh sống và nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa các tộc người khác nhau ở khu vực rừng rậm Amazon. Ngôn ngữ với ngữ pháp đơn giản của những bộ lạc này chính là tiền đề để ông đẩy thời điểm xuất hiện ngôn ngữ loài người lùi xa đến 2 triệu năm. Ngôn ngữ, cũng như văn hóa, có loại đơn giản, có loại phức tạp, nhưng không có cái nào cao hơn hay thấp hơn, cũng không có cái gọi là “tiền ngôn ngữ”.

Bên cạnh là nhà ngôn ngữ học, Everett còn là nhà nhân học và nhà nghiên cứu khoa học nhận thức. Điều này được thể hiện rất rõ trong Lược sử ngôn ngữ. Để truy lần về lịch sử loài người nhằm tìm điểm khởi phát của ngôn ngữ, tác giả sử dụng các kiến thức của nhân học, khảo cổ học, cổ nhân học, linh trưởng học. Để lập luận về ngữ pháp và chức năng chủ chốt của ngôn ngữ, tác giả chủ yếu viện dẫn kiến thức của ngôn ngữ học. Tìm mối liên hệ của ngôn ngữ và tư duy, ông đưa ra các bằng chứng về cách não bộ hoạt động cũng như tâm lý của người nói và người nghe. Dù xem xét dưới góc độ nào, Everett cũng quay về với mục đích ban đầu là nghiên cứu ngôn ngữ như một chỉnh thể (hay nói theo nhân học là nghiên cứu toàn diện) để làm sáng tỏ vấn đề được đặt ra ban đầu.

Vì sử dụng rất nhiều kiến thức chuyên ngành nên Lược sử ngôn ngữ là cuốn sách không dễ đọc đối với nhiều người, dẫu rằng tác giả đã cố gắng viết dễ hiểu nhất có thể, giải thích cặn kẽ và đơn giản những thuật ngữ chuyên ngành, lược bỏ những phần không cần thiết, chèn vào cách viết dí dỏm để nhắm đến đối tượng là độc giả không chuyên. Dù sao, nếu người đọc đã có đôi chút kiến thức nền thì sẽ hiểu rõ hơn những điều tác giả đề cập trong sách.

Ngoài cung cấp tri thức, cuốn sách còn có những câu trích dẫn đậm tính triết học đáng để suy ngẫm. Chẳng hạn, “Cái tốt nhất là kẻ thù của cái tốt” (Voltaire), “Không phải mọi thứ đáng làm đều đáng làm tốt” (Kenneth L. Pike), hay “Khi thiếu vắng bằng chứng, đừng nghiễm nhiên giả định phép màu”.

Nhờ Lược sử ngôn ngữ mà mình đã tìm thấy thêm một cuốn sách lý thú để đưa vào danh sách đọc tiếp theo, đó là Vật chất tối của tư duy (tiếng Anh: Dark Matter of the Mind) của cùng tác giả vì chủ đề hấp dẫn của nó: văn hóa ngầm của những điều không được nói thành lời. Hy vọng đây sẽ là cuốn sách kế tiếp của Daniel Everett được mua bản quyền và xuất bản ở Việt Nam.

- Dạ Minh -