"Cuộc chiến kim loại hiếm" - Thế giới có thực sự “xanh” hơn?
Bích Ngọc
Thứ Sáu,
12/09/2025
10 phút đọc
Nội dung bài viết
Trong thời gian qua, “chuyển đổi xanh” và các vấn đề liên quan dần trở thành một đề tài quen thuộc trên thế giới lẫn ở Việt Nam. Từ việc từ khóa “greenwashing” xuất hiện trong đề thi tốt nghiệp THPT, cho đến những tranh cãi về kế hoạch hạn chế xe máy xăng để tiến đến sử dụng xe máy điện đã cho thấy khả năng tiềm ẩn, nảy sinh nhiều vấn đề phức tạp và mâu thuẫn trong quá trình thực hiện. Giữa lúc thế giới không ngừng ca ngợi công nghệ xanh như cứu cánh của nhân loại, Guillaume Pitron trong Cuộc chiến kim loại hiếm lại đặt ra câu hỏi gai góc: liệu một thế giới xanh có thật sự sạch, hay chỉ là một ảo tưởng được xây dựng trên những kim loại bẩn và sự dịch chuyển tác động môi trường?
Với chủ đề về “kim loại hiếm”, tác giả có thể khiến cho độc giả trông chờ vào một công trình nghiên cứu học thuật về khoa học tài nguyên. Thế nhưng đó không phải là thứ mà cuốn sách này chạm đến. Thông qua “kim loại hiếm” cùng sự quan trọng của nó đối với nền công nghệ cao tương lai của loài người, Guillaume Pitron muốn nói nhiều hơn về những “hiểm họa” khó lường mà nó có thể mang lại nếu như chúng ta không kiểm soát tốt. Cuốn sách gồm có 09 chương, được ông dẫn dắt một cách khéo léo để đưa ta đi từ các mỏ khai thác kim loại hiếm đến các chiến lược trên bàn cờ chính trị, và thậm chí là vượt ra ngoài không gian. Tất cả nhằm tìm ra câu trả lời và minh chứng rõ nét cho câu hỏi gai góc mà Pitron đã đặt ra, phơi bày những mặt trái của quá trình chuyển đổi năng lượng.
Định hướng của tác phẩm được chống đỡ bằng ba trục chính: (i) Sự phụ thuộc chiến lược vào kim loại hiếm để có thể vận hành của các sản phẩm “công nghệ xanh”; (ii) Cái giá quá lớn mà môi trường phải trả để đổi lại lượng kim loại hiếm không tương xứng; (iii) Quyền lực địa chính trị của Trung Quốc đến từ việc kiểm soát hoàn toàn chuỗi giá trị kim loại hiếm khiến cả thế giới phải lệ thuộc. Từ các vấn đề cốt lõi này, Pitron lại chỉ ra các vấn đề phái sinh khác, tuy âm thầm nhưng lại ảnh hưởng không nhỏ đến môi trường và cục diện thế giới. Sự dịch chuyển ô nhiễm và các tác động xã hội tiêu cực từ các nền kinh tế phát triển sang các nước nghèo; Các cuộc chạy đua tên lửa thông minh, tranh chấp biển đảo và giấc mơ không gian gắn chặt với nhu cầu khai thác kim loại hiếm; Việc mở rộng khai thác khắp các ngóc ngách hành tinh;… vốn là những vấn đề “chìm” khi nhắc đến kim loại hiếm, đã được Guillaume Pitron phơi bày trong quyển sách này. Do đó, về mặt nội dung, có thể nói Cuộc chiến kim loại hiếm đủ khả năng để thuyết phục ta tin rằng cuộc “Cách mạng xanh” mà chúng ta đang hô hào là chưa thực sự bền vững.
Không chỉ về mặt nội dung, mà cách tiếp cận ,văn phong hay cách viết của Pitron cũng góp phần lớn trong việc biến tác phẩm trở thành một hồi chuông cảnh tỉnh đáng tin tưởng về việc kiểm soát kim loại hiếm. Đọc Cuộc chiến kim loại hiếm, bạn sẽ có một cái nhìn liên ngành và khá đầy đủ để đánh giá vấn đề. Pitron không tách rời môi trường khỏi kinh tế, hay kinh tế khỏi chính trị, mà liên kết tất cả trong một mạch xuyên suốt. Bởi muốn gây được sức nặng, người đọc phải hiểu rằng việc khai thác mỏ ở một vùng xa xôi cũng có thể ảnh hưởng đến cán cân quyền lực và kinh tế toàn cầu (như hiệu ứng cánh bướm). Xuất thân là nhà báo nên văn phong của Pitron cũng mang đậm tính phóng sự - điều tra với nhiều tư liệu thực địa, mô tả trực quan với số liệu cụ thể, tạo cảm giác sinh động và tin tưởng cho độc giả. Cách viết của ông nhấn mạnh vào thực trạng, các nghịch lý, nguy cơ và hệ lụy để cho thấy tính cấp bách và căng thẳng của vấn đề. Do đó, từ ngữ và cách diễn đạt cũng theo hướng kịch tính, thâm sâu và triết lý hơn. Một số câu văn có thể chạm tới suy nghĩ sâu lắng, gợi lên sự chiêm nghiệm, đơn cử như: “…khai thác mỏ vẫn là hoạt động gây ô nhiễm, và cho đến nay nó đã được tiến hành một cách rất thiếu trách nhiệm và đạo đức…đến nỗi chúng ta cần đặt câu hỏi về mục tiêu cao cả của quá trình chuyển đổi năng lượng và kỹ thuật số”; hoặc nêu lên những điều mà ít ai để ý tới nhưng vô cùng thấm thía: “để tiến hành các trận chiến càng ở trên cao, chúng ta càng phải đào sâu vào lòng đất”.
Cuộc chiến kim loại hiếm cũng tồn tại một số hạn chế. Cuốn sách thành công trong việc cho thấy quá trình “chuyển đổi xanh” đang tồn tại nhiều bất cập và bản chất không thực sự bền vững, gióng lên hồi chuông báo động nhưng lại thiếu đi giải pháp và không cân bằng được giữa tích cực – tiêu cực của vấn đề. Với những ai muốn hiểu thêm về góc độ khoa học - kỹ thuật của kim loại hiếm, đây cũng không phải là sự lựa chọn có thể khiến họ thỏa mãn. Ngoài ra, việc đặt trọng tâm phân tích quá nhiều vào vai trò lẫn nguy cơ đến từ Trung Quốc có thể tạo ra thiên kiến và sai lệch.
Tuy vậy, bất chấp những yếu tố này, Cuộc chiến kim loại hiếm vẫn là cuốn sách cần thiết và đáng để đọc trong thời điểm hiện tại. “Greenwashing” không phải là một câu chuyện đơn giản, khi niềm tin về một thế giới xanh hơn được sử dụng để làm công cụ kinh tế/marketing hay địa chính trị. Và Việt Nam chúng ta cũng đang dần bước chân vào vòng xoáy của kim loại hiếm và những vấn đề có liên quan. Do đó, cần phải hiểu về bản chất và những bất cập tồn đọng để có hướng đi phù hợp. Chúng ta sẽ khôn ngoan để không lặp lại sai lầm của những người đi trước, hay sẽ trả giá bằng chính môi trường và xã hội của mình?
- Phát Nguyễn -
