“Não bộ kể gì về bạn?” - những trăn trở để trả lời cho câu hỏi "Chúng ta là ai?"

“Não bộ bị bao phủ hoàn toàn trong bóng tối, hẳn nhiên là vậy, các em nhỏ à’, giọng nói vang lên. ‘Nó trôi nổi trong một chất lỏng trong suốt bên trong vỏ não, không bao giờ tiếp xúc với ánh sáng. Tuy nhiên, thế giới trí óc được bộ não kiến tạo nên lại tràn đầy ánh sáng. Thế giới ấy tràn ngập màu sắc và những chuyển động. Vì vậy, các em nhỏ à, bằng cách nào mà bộ não – một thực thể chưa từng một lần tiếp xúc với ánh sáng, lại có thể cho chúng ta thấy được một thế giới sáng chói lung linh những sắc màu?’ ” – Trích “Ánh sáng vô hình”, Anthony Doerr.

Với tư cách là một nhà khoa học thần kinh tại Đại học Standford, David Eagleman đặt não bộ của loài người vào trung tâm của cuộc sống. Ông luôn tự hỏi rằng, tại sao con người lại quá hiếm khi nói chuyện về não bộ; thay vào đó, họ bàn về những câu chuyện nhiễu tạp đầy rẫy những tin đồn, các ngôi sao và những chương trình truyền hình thực tế. Ông cho ra đời kiệt tác “Não bộ kể gì về bạn?” với mong muốn đặt những vấn đề mà con người mông lung qua hàng nghìn thế hệ dưới ánh sáng soi chiếu: Chúng ta là ai? Chúng ta đưa ra những quyết định như thế nào? Liệu có một thế lực bí ẩn nào đó đang điều khiển chúng ta không? Chúng ta đang hướng tới đâu trong tương lai, với tư cách là giống loài đầu tiên trên thế giới trực tiếp cầm dây cương đời mình?.

“Những hiểu biết sâu sắc hơn về não bộ sẽ làm sáng tỏ những gì làm nên chúng ta trong các mối quan hệ cá nhân, cùng với những gì chúng ta cần trong khế ước xã hội như: chúng ta chiến đầu như thế nào, tại sao chúng ta yêu, chúng ta chấp nhận điều gì như là sự thật, chúng ta nên giáo dục con trẻ như thế nào, làm thế nào chúng ta có được một khế ước xã hội tốt hơn và cách thiết kế chúng ta trong nhiều thế kỷ tới.” – Eagleman nói một cách tâm huyết trong Lời mở đầu của cuốn sách.

Cuốn sách chỉ bao gồm sáu chương, nhan đề của mỗi chương đều được đặt dưới dạng câu hỏi. Tất cả đều là những trăn trở mà vô số nhưng nghiên cứu triết học, thần học và khoa học đã đau đáu trong công cuộc kiếm tìm câu trả lời suốt nhiều thiên nhiên kỷ qua.

Chương thứ nhất: Tôi là ai?

Trung bình cứ mỗi bảy năm, tất cả mọi nguyên tử trong cơ thể chúng ta đều được làm mới. Từng tế bào máu, từng mô mỡ dưới da, từ chân tóc móng tay – tất cả đều không ngừng thay đổi. Bộ não chúng ta cực kỳ non nớt khi chúng ta mới được sinh ra, và luôn luôn phát triển trong suốt cuộc đời mình như một cánh rừng phức tạp không ngừng vươn dài rễ lá. Về mặt khoa học, cơ thể chúng ta luôn luôn thay đổi, vậy thì chúng ta có còn là chính bản thân mình sau tất cả những quá trình thay đổi đó không?

Eagleman đã đưa ra cho chúng ta câu trả lời thỏa đáng nhất của giới khoa học khi dẫn chúng ta thoát ra khỏi địa hạt của những tế bào và bước vào thế gian của suy nghĩ và trí nhớ. “Con người chính là tổng hòa những ký ức của anh ta.” – David Eagleman viết. Chúng ta khác biệt không chỉ vì những tế bào và cấu trúc gen bên trong cơ thể, mà còn chính bởi những ký ức và trải nhiệm của mỗi chúng ta. “Mỗi bộ não là duy nhất, như những bông tuyết.”

Chương thứ hai: Thực tại là gì?

Khi đã định nghĩa được phần nào Chúng ta là ai, David Eagleman đưa người đọc tiếp tục dấn thân vào vùng bí ẩn của một câu hỏi lớn hơn: Thực tại là gì? Màu xanh ngọc mơn mởn của lá cây, hương thơm nồng của bánh quế, thứ mùi mát mẻ của khoảng đất trong vườn sau cơn mưa – những thứ đó liệu có thực sự tồn tại trong thực tế? Hay đó chỉ là một màn trình diễn lý thú mà bộ não tạc dựng nên trong tâm trí của mỗi chúng ta?

“Nếu bạn có thể nhìn nhận thực tại như bản chất của nó, bạn sẽ bị sốc trước sự im lặng không màu, không mùi, không vị. Bên ngoài não bộ của bạn, chỉ có năng lượng và vật chất.” – David Eagleman giải thích. Những bệnh nhân của bệnh tâm thần phân liệt nghe thấy những tiếng động không tồn tại, nhìn thấy những vật không thực sự ở đó – tất cả là vì những chấn sang và sai sót đang diễn ra trong não bộ. Khi chúng ta mơ, những giấc mơ sống động và tràn đầy màu sắc, chúng ta cũng rất mực tin vào từng chi tiết, chuyển động nhỏ đang xảy ra trong đó – cho dù nó không thực sự tồn tại. Chúng ta không nhìn thấy được sóng điện từ và tín hiệu Wi-fi. Đôi khi khái niệm thời gian trong não chúng ta bị bóp méo khi đối mặt với những tình huốn sinh tử.

Tất cả những điều có thể và không thể trong danh mục trải nghiệm của loài người diễn ra chỉ đơn giản vì bộ não đã quy định như thế.

“Mặc cho cảm giác rằng chúng ta đang trực tiếp trải nghiệm thế giới bên ngoài, rốt cuộc thực tại lại được xây dựng trong bóng tối, bằng một ngôn ngữ lạ lẫm của các tín hiệu điện hóa. Các hoạt động xung quanh mạng neuron rộng lớn được chuyển thành câu chuyện về thực tại, những trải nghiệm cá nhân về thế giới: cảm giác về cuốn sách này trong tay bạn, ánh sáng trong phòng, mùi hoa hồng, âm thanh của người khác nói.”

Chương thứ ba: Ai là người điều khiển?

Đằng sau câu hỏi này là một sự thật đáng ngạc nhiên: hầu hết thời gian, bộ não của chúng ta không điều khiển cơ thể. Chúng ta thường ở một chế độ nôm na với sự “tự lái”, như khi chúng ta tắm rửa hoặc lái xe đến chỗ làm. Bộ não sáng suốt chỉ nắm lấy cần điều khiển tối cao khi chúng ta trải qua những thời khắc thực sự quan trọng. Chương thứ ba của cuốn sách có một cái kết bỏ ngỏ, với những câu hỏi miên man trong cõi thẳm sâu của vô thức, và nghi vấn về chuyện gì đã thực sự xảy ra khiến các ký ức bị mất đi hoặc bóp méo.

Chương thứ tư: Chúng ta quyết định như thế nào?

Tôi có nên ăn kem hay không? Tôi nên trả lời email này ngay lập tức hay để lại sau? Tôi nên chọn đôi giày này hay đôi giày nào? – Hàng ngày, chúng ta phải đối mặt với vô vàn những lựa chọn lớn nhỏ khác nhau. 

Và chúng ta đều đưa ra những lựa chọn này một cách sáng suốt và có ý thức đúng không?

Đó chỉ là các giả thiết ban đầu được đưa ra. Tuy nhiên, những nghiên cứu khoa học lại không cho ra một kết quả tương tự. Chúng ta không phải lúc nào cũng cân nhắc những ưu nhược của sự việc, cân đo đong đếm thật kỹ càng, rồi mới đưa ra quyết định sau chốt. Mỗi khi chúng ta lựa chọn, trong não bộ lại hình thành những đảng phái, những nhóm cạnh tranh tạo thành một mạng lưới phức tạp. mỗi nhóm đều có những mục tiêu và mong muốn riêng. Chương sách còn đi sâu vào giải thích thực tế rằng lý trí của chúng ta là một nguồn lực rất có hạn, và rằng những quyết định của chúng ta bị ảnh hưởng bởi các khế ước xã hội – những quy chuẩn về đạo đức, hành xử trong xã hội, cùng với những kỳ vọng của người khác – nhiều hơn chúng ta vẫn tưởng tượng.

Chương thứ năm: Tôi có cần bạn?

Con người chúng ta có xu hướng đặt mọi thứ vào những tương tác xã hội. Chúng ta “nhân hóa” những vòng tròn, tam giác, những thỏ, gấu, cáo và vịt trong những bộ phim giả tưởng thành những nhân vật có tính người – có lòng ghen ghét, đố kỵ, có tính xảo trá, biết chiến đấu và biết yêu thương. Não bộ có xu hướng tiếp nhận những nhóm người nhất định và bài trừ những nhóm khác – những nhóm không được đặt vào tương tác xã hội, hay không được đánh giá là “người” – và điều này dẫn đến những vấn nạn như phân biệt chủng tộc. Não bộ rất cần được tương tác với những bộ não khác – và nhu cầu cấp thiết này đã biến những nơi biệt giam trở thành một trò tra tấn vô nhân tính với những tác hại khôn lường … Những câu chuyện ly trì và đáng nhớ cứ thế nối tiếp nhau hiện hữu dưới ngòi bút của David Eagleman, khiến cho nhiều người trong số chúng ta phải suy ngẫm.

Chương thứ sáu: Chúng ta sẽ là ai?

Chương sách cuối cùng là những dòng chữ ẩn chứa nhiều nghi vấn, nghi ngại cũng như những thử thách về sự phát triển của ngành khoa học thần kinh và những công trình nghiên cứu não bộ trong tương lai. Tác giả sẽ đưa ra những lập luận của mình về ranh giới đúng hay sai trong việc thay thế các giác quan của con người để cơ thể chúng ta trở nên “ngày một tân tiến”, sự bất tử kỹ thuật số dường như rất tiềm năng của con người , trí tuệ nhân tạo, cũng như việc sao chép ý thức và tạo ra những thế giới mô phỏng. 

“Loài người chúng ta hiện đang khám phá ra các công cụ để định hình vận mệnh của chúng ta” – David Eagleman viết – “Việc chúng ta sẽ trở thành ai phụ thuộc vào chính chúng ta.”

- Trương Huyền Linh -