"Genesis - khởi nguyên" không chỉ đơn thuần là một cuốn sách về công nghệ

Gần đây Google vừa cho ra mắt một loạt những tính năng cũng như những model AI mới tại sự kiện Google I/O 2025, đã lại làm dậy sóng những chủ đề liên quan đến AI cũng như những “ứng dụng” thực tế của AI trong đời sống thường ngày. Chúng được bàn tán và xuất hiện khắp các kênh truyền thông. Khi một vấn đề được đưa ra để thảo luận thì chắc chắn sẽ có nhiều luồng ý kiến khác nhau cho cùng vấn đề đó, và AI cũng không phải là ngoại lệ. Có những ý kiến cho rằng AI là bước tiến vĩ đại trong lịch sử phát triển công nghệ của loài người, nhưng cũng có những người lại cho rằng AI sẽ là dấu chấm hết của nhân loại. Nhưng mà mình tự hỏi là liệu thứ tốt nhất và thế tệ nhất mà AI có thể mang đến cho nhân loại là gì? Ở trong bài review trước đó về cuốn Nexus mình đã nêu ra những thứ tồi tệ mà AI có thể mang lại cho con người rồi, nên ở bài viết này mình sẽ lấy lại “công bằng” cho AI bằng việc nêu ra mặt tốt của chúng thôi nhé.

AI là gì?

Trước khi biết AI có thể làm gì thì chúng ta phải biết được AI là gì cái đã. Và mình nghĩ đến giờ phút này các bạn đã nghe đến nhàm tai các định nghĩa về trí tuệ nhân tạo hay machine learning, deep learning các thứ rồi đúng không. Nên là trong bài viết này mình sẽ giải thích nó dưới góc nhìn khác đi một chút. Từ xưa tới nay, tất cả những công nghệ đột phá nhất mà loài người từng phát minh ra đều nhằm tăng cường hoặc mở rộng chức năng nào đó của cơ thể người. Như bánh xe giúp con người di chuyển thuận lợi hơn, động cơ giúp giải phóng cơ bắp khỏi những công việc nặng nhọc. Tia X, kính hiển vi, bóng đèn giúp chúng ta nhìn thấy những thứ mà mắt thường không thể thấy được. Hay như điện thoại giúp khuếch đại giọng nói của chúng ta vượt xa khả năng của thanh quản,… Vậy thì phải chăng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) cũng chỉ để giúp khuếch đại một năng lực nào đó khác của con người? Và đúng vậy, chức năng cuối cùng của con người chưa được mở rộng đó chính là bộ não, một kiệt tác quá trình tiến hóa. Hay nói một cách đơn giản và ngắn gọn hơn thì AI là một mô hình máy tính được tạo ra nhằm mục đích mô phỏng lại “trí thông minh” của loài người, hoặc thậm chí là còn phát triển vượt trội hơn.

Để hiểu rõ hơn thì chúng ta hãy nhìn lại cách mà một người “học” một thứ gì đó mới mẻ.

• Đầu tiên thì người đó sẽ cần tiếp nhận thông tin về cái thứ mà mình muốn học
  
• Tiếp theo là xử lý lượng thông tin khổng lồ vừa được tiếp nhận đó
  
• Và cuối cùng là thử nghiệm và cập nhật lại thông tin
  

Và bạn có thấy mô hình này quen không? Đó chính xác là những gì mà một hệ thống AI được dùng để “học”.

• Đầu tiên AI cũng nhận thông tin từ kho dữ liệu khổng lồ có sẵn. Ví dụ như để nhận biết được đâu là một cuốn sách thì AI sẽ được traning bởi rất nhiều hình của những cuốn sách để AI có thể hiểu được là à với những bức hình giống như này thì nó được gọi là sách.
  
• Sau khi đã “học” thế nào là một cuốn sách rồi thì khi này AI sẽ chuyển qua bước xử lý và phản hồi lại thông tin dựa trên cơ sở của xác suất thông kê. Ví dụ như khi bạn gõ hai từ cuốn sách, thì AI sẽ dựa vào xác suất những từ phổ biến nhất và được ghép với từ cuốn sách nhiều nhất trong cơ sở dữ liệu của nó để đưa ra câu trả lời cho bạn. Nhưng nếu câu trả lời của bạn phức tạp hơn như là “Tôi nên mua cuốn sách nào?” Thì khi này AI sẽ phải phân tích và đưa ra câu trả lời dài hơn chứ không còn là trò chơi ghép chữ nữa. Đây chính là lúc mà thứ thực sự gọi là AI (machine learning, deep learning) can thiệp vào. Với những câu hỏi phức tạp như vừa rồi, thì AI sẽ phải xử lý thông qua một thứ mà ta gọi là Neuron Network (một thứ được mô phỏng lại dựa theo neuron trong hệ thần kinh của con người). Khi này mỗi node ở trong Neuron Network này sẽ xử lý một thông tin khác nhau rồi từ đó tổng hợp chúng lại để đưa ra câu trả lời cho câu hỏi của bạn.
  
• Và cuối cùng là “thử nghiệm và cập nhật thông tin”. Ở bước này thì AI sẽ không thể tự làm mà đúng hơn là nó sẽ nhận feedback của con người và rút sợi dây kinh nghiệm cho những câu trả lời sau này.
  

Và bạn thấy gì không, cách mà AI học không khác gì mấy với con người, chỉ có một thứ duy nhất khác nằm ở tốc độ tiếp nhận và xử lý thông tin. Bộ não con người thật sự là một kỳ tích của tự nhiên, nhưng nó có những giới hạn rõ ràng về tốc độ xử lý và khả năng lưu trữ thông tin. Nhưng AI lại không gặp vấn đề đó. Nó có thể xử lý hàng triệu thông tin cùng lúc và không bao giờ biết mệt mỏi. Điều này tạo ra một sự khác biệt lớn giữa trí thông minh con người và trí thông minh nhân tạo. Trong cuốn sách “Genesis - khởi nguyên” này, các tác giả cũng đã chỉ ra rằng sự khác biệt này tạo ra một cuộc cách mạng nhận thức. AI không chỉ xử lý thông tin nhanh hơn mà còn làm được những điều chúng ta chưa từng nghĩ đến. Ví dụ, mô hình AI AlphaGo đã từng đánh bại kỳ thủ cờ vây hàng đầu thế giới, Lee Sedol, bằng cách chơi một nước cờ mà không một con người nào từng nghĩ ra. Điều này khiến giới chuyên môn phải đặt câu hỏi: liệu "trực giác" có phải chỉ dành riêng cho con người? Liệu máy móc có thể "sáng tạo" theo cách mà chúng ta vẫn nghĩ là độc quyền của nhân loại?

Ứng dụng thực sự?

Ngày nay ngoài khả năng phổ biến mà chúng ta vẫn thường xuyên được biết tới như AI có thể nói chuyện như người thật, có thể viết lách không kém gì các cây bút chuyên nghiệp, có thể vẽ tranh, sản xuất video thậm chí còn có thể sáng tác cả nhạc,… và mọi người gọi đó là “ứng dụng” AI. Nhưng đó sẽ chẳng là gì nếu so với “ứng dụng” thật sự của AI như trong việc xe tự hành, chuẩn đoán y tế, hay như một trong những “ứng dụng” tuyệt vời nhất, đó là AlphaFold một mô hình AI do DeepMind (thuộc sở hữu của Google) phát triển, đã đạt được một bước đột phá siêu to khổng lồ trong việc dự đoán các cấu trúc 3D của protein từ các chuỗi amino acid. Và giúp con người giải được bài toán mà trong suốt 50 năm qua vẫn chưa thể giải được, bài toán đó mang tên “gấp protein”. Và cho ai chưa biết thì protein chính là thành phần chính của các tế bào cấu thành nên con người bạn, là thứ cấu thành nên xương khớp, các enzyme, các hormone,… bên trong bạn. Đó là nếu nó được gấp đúng, còn nếu nó gấp sai thì nó sẽ gây ra những bệnh như Alzheimer, Parkinson, ALS,…. Trước đây việc xác định cấu trúc của protein vô cùng tốn thời gian cũng như chi phí rất lớn. Tính đến năm 2020 mới chỉ có khoảng 170.000 cấu trúc protein đã được xác định, trong khi đó số lượng protein trong tự nhiên có thể lên tới hàng trăm triệu. Và AlphaFold đã dựa vào 170.000 cấu trúc protein đã được xác định đó là dự đoán thành công cấu trúc của hơn 200 triệu protein, bao phủ gần như toàn bộ các protein đã biết trong khoa học. Và khi đã biết được hình dạng của những protein này thì các nhà khoa học có thể dễ dàng chế tạo thuốc để có thể gắn khớp với những protein đang bị sai giống như chúng ta chế tạo chìa khóa để mở ổ khóa vậy. Điều này sẽ giúp giảm đáng kể thời gian trong việc nghiên cứu và phát triển thuốc từ đó có thể cứu chữa có rất nhiều người. Và đây chỉ là một trong những điều vô cùng tuyệt vời mà AI mang lại.

Cuộc cách mạng nhận thức?

Với sự vượt trội của mình, AI đã vô tình tạo ra một “cuộc cách mạng nhận thức”. AI đang buộc chúng ta phải định nghĩa lại khái niệm “trí thông minh” thứ mà từ trước tới nay vẫn luôn được coi như là một đặc quyền của con người. Và ở trong cuốn sách “Genesis khởi nguyên” này cũng đặt ra một câu hỏi tương tự đó là: “nếu trí thông minh không còn là độc quyền của con người nữa, thì điều gì thực sự định nghĩa trí thông minh"? Phải chăng khả năng thích nghi, học hỏi nhanh chóng và sáng tạo không ngừng nghỉ mới là bản chất thật sự của trí thông minh? Các tác giả lập luận rằng trí thông minh nên được xem xét như một phổ rộng hơn, nơi con người và máy móc đều có thể tồn tại và tương tác.

Không chỉ đặt vấn đề, các tác giả còn chỉ ra một nguy cơ đáng lưu ý: sự mờ đục trong cách thức mà AI suy luận và đưa ra kết quả. Nếu như trước đây, con người luôn tin rằng mọi tri thức phải được giải thích rõ ràng, logic, thì giờ đây, chúng ta lại đang chấp nhận những kết quả AI đưa ra mà không hoàn toàn hiểu cách nó hoạt động. Điều này giống như ta đang bước vào một "Thời kỳ Khai sáng Tăm tối" mới, nơi chúng ta chấp nhận thông tin mà không cần phải hiểu rõ nguồn gốc. Liệu đây có phải là sự tiến bộ thực sự hay một bước lùi về mặt nhận thức luận?

Tất nhiên, như đã đề cập ở trên không phải tất cả mọi thứ đều u ám. Các tác giả tin rằng AI sẽ trở thành một công cụ mạnh mẽ giúp con người giải quyết những vấn đề lớn, từ biến đổi khí hậu đến y tế. Nhưng điều quan trọng là chúng ta phải biết cách sử dụng AI một cách khôn ngoan và có trách nhiệm. Cuốn sách nàynhấn mạnh rằng để đạt được điều này, chúng ta cần phải xác định rõ vai trò của “đạo đức” khi xây dựng các hệ thống AI. Các nhà lập pháp, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu cần hợp tác chặt chẽ để đảm bảo AI phát triển theo hướng tích cực, phục vụ lợi ích của toàn nhân loại.

Cuốn sách "Genesis - khởi nguyên" không chỉ đơn thuần là một cuốn sách về công nghệ. Nó là lời nhắc nhở sâu sắc về cách chúng ta nhìn nhận bản thân trong thời đại AI. Trí thông minh không còn là khái niệm cố định mà cần được mở rộng và điều chỉnh để phù hợp với thực tế mới này. Nó thúc đẩy chúng ta suy nghĩ lại về vai trò của bản thân trong xã hội và cách chúng ta có thể hợp tác với các công nghệ mới một cách “hiệu quả” và “đạo đức” nhất. AI nói riêng hay công nghệ nói chung được sinh ra để phục vụ cho lợi ích của con người. Bản thân của AI không có khái niệm về đạo đức, mà đạo đức vấn đề đặc quyền dành riêng cho con người, AI sẽ trở thành bạn hay thù còn tùy thuộc vào quyết định của chúng ta.

- Nhimyeusach | Nismboh -