Một lập luận thuyết phục cho vai trò trung tâm của kinh tế học trong khế ước xã hội hiện đại
Bích Ngọc
Thứ Sáu,
24/10/2025
10 phút đọc
Nội dung bài viết
Giữa bối cảnh xã hội toàn cầu đang đối mặt với sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy , khủng hoảng niềm tin vào các thể chế, và những thách thức vĩ mô như biến đổi khí hậu hay bất bình đẳng, công trình "Kinh tế học vì lợi ích chung" của Jean Tirole mang một tầm vóc học thuật và ý nghĩa cấp thiết. Tác phẩm này không đơn thuần là một bản tổng hợp sự nghiệp của một người đoạt giải Nobel, mà là một bản tuyên ngôn trí tuệ, lập luận một cách thuyết phục rằng kinh tế học, khi được hiểu đúng, chính là công cụ không thể thiếu để kiến tạo "lợi ích chung".
Ngay từ đầu, Tirole, người được vinh danh vì "phân tích sức mạnh thị trường và điều tiết" , đã ý thức sâu sắc về "khoảng cách lớn" giữa sự tinh vi của nghiên cứu kinh tế và sự xa lạ, thậm chí là ngờ vực, của công chúng. Ông nhận lãnh trách nhiệm bước ra khỏi tháp ngà học thuật để đối thoại với toàn xã hội.
Giải cấu trúc "Lợi ích chung": Từ Triết học đến Động lực
Lập luận chính của Tirole bắt đầu bằng việc định nghĩa lại chính khái niệm "lợi ích chung". Thay vì một khẩu hiệu chính trị mơ hồ, ông định nghĩa nó là "khát vọng chung của chúng ta đối với xã hội". Để khách quan hóa khát vọng này, ông sử dụng một công cụ triết học mạnh mẽ: thí nghiệm tư duy "đằng sau bức màn vô minh" (behind the veil of ignorance) , vốn là di sản của Rawls, Harsanyi, Kant, và Rousseau. Bằng cách buộc chúng ta phải thiết kế một xã hội mà không biết trước vị trí của mình trong đó, Tirole đã loại bỏ tính vị kỷ khỏi phương trình.
Tuy nhiên, điểm then chốt làm nên tính thực tiễn của cuốn sách là sự kết hợp giữa lý tưởng triết học này với một ràng buộc thực tế không thể bỏ qua: động lực cá nhân (personal incentives). Tirole cảnh báo dứt khoát rằng bất kỳ hệ thống nào phớt lờ động lực cá nhân, mưu cầu tạo ra một "con người mới" vị tha, đều chắc chắn dẫn đến "các hình thức tổ chức xã hội toàn trị và gây nghèo đói".
Như vậy, nhiệm vụ của xã hội không phải là tiêu diệt lợi ích riêng, mà là "xây dựng các thể chế để làm hài hòa lợi ích của cá nhân với lợi ích tổng thể". Kinh tế học, do đó, không phải là khoa học về tiền bạc, mà là khoa học về thiết kế các thể chế đó.
Vượt lên trên Song đề "Thị trường vs. Nhà nước"
Tirole thẳng thắn thừa nhận lý do công chúng ngờ vực nền kinh tế thị trường. Ông chỉ rõ các "thất bại thị trường" (market failures) kinh điển: thị trường không thể tự giải quyết các ngoại ứng (như ô nhiễm môi trường) , sự độc quyền, hay thất bại thông tin.
Song, ông cũng lập luận sắc bén rằng xã hội cũng đang phải gánh chịu vô số "thất bại của chính phủ" (government failures). Sự can thiệp quá mức của nhà nước có thể "bóp nghẹt sáng tạo" và tạo ra "cơ chế xin-cho". Kinh tế học, theo Tirole, không phải là công cụ biện hộ cho thị trường , cũng không phải để cổ xúy cho sự kiểm soát của nhà nước.
Cốt lõi của công trình đoạt giải Nobel của Tirole và cũng chính là vai trò của nền kinh tế, theo ông là thiết kế cơ chế (mechanism design). Ông tự nhận mình là một "người kiến tạo luật chơi". Nhiệm vụ của nhà kinh tế là giúp xã hội thiết kế các "cơ chế hợp lý" —dù đó là một hệ thống thuế carbon minh bạch để chống biến đổi khí hậu , một thị trường lao động linh hoạt nhưng đi kèm "mạng lưới an sinh đủ mạnh" , hay các quy tắc điều tiết các gã khổng lồ công nghệ số.
Lời kêu gọi "Đối diện Sự thật Kinh tế"
Tác phẩm này là một lời phản biện mạnh mẽ đối với chủ nghĩa dân túy, vốn thường thành công bằng cách hứa hẹn những giải pháp "không có đánh đổi". Tirole cảnh báo về "sự chia tay với sự thật" khi công chúng và chính trị gia phớt lờ các phân tích lý trí, chạy theo những lời hứa suông (như tăng chi tiêu mà không lo nợ công, hay bảo hộ mà không thấy cái giá phải trả).Ông cho rằng kinh tế học là công cụ để "chỉ ra cái có thể và cái không thể". Nó không hứa hẹn một chiếc chìa khóa vạn năng, nhưng nó chỉ rõ "câu hỏi nào là thực, câu trả lời nào là ảo tưởng".
"Kinh tế học vì lợi ích chung" là một công trình học thuật nền tảng nhưng được viết với văn phong giản dị đến ngạc nhiên. Nó không chỉ giúp công chúng hiểu về thế giới, mà còn cung cấp một lăng kính phân tích để nhìn nhận các vấn đề của chính mình. Trong một thời đại đầy biến động, cá nhân mình nghĩ đây là cuốn sách không thể bỏ qua cho bất kỳ ai quan tâm đến việc xây dựng một tương lai thịnh vượng, công bằng và bền vững hơn, dựa trên nền tảng của lý trí và sự thấu hiểu sâu sắc về hành vi con người.
- Trang Lam -
